Er is een tijd voor strijd en er is een tijd voor verzoening en waarheid. Naastenliefde en de weigiering om toe te geven aan wraakzucht maakten van Nelson Mandela de drager van Afrika’s geweten.
De drager van het geweten van Afrika is heengegaan. Nelson Mandela gaf Afrika hoop. Maar die hoop hinderde Afrika niet om in Rwanda genocide te plegen.
Mandela gaf de hopelozen hoop, al is dat niet zijn voornaamste verdienste. Zijn belangrijkste mondiale erfenis is niet zijn strijd tegen de apartheid.
Velen voerden strijd tegen de apartheid. Binnen en buiten Zuid-Afrika hebben miljoenen mensen zich ertegen verzet.
Volwassen mens
Ik hoor Mandela het gedicht Die kind wat dood geskiet is deur soldate by Nyanga van Ingrid Jonker declameren:
Het kind is niet dood
het kind heft zijn vuist naar zijn moeder
die Afrika schreeuwt de geur schreeuwt
van vrijheid en heide
in de townships van het omsingelde hart.
Decennia later was het dode kind een volwassen mens. Ingrid Jonker maakte dat niet meer mee. Het kind groeide en wortelde in heel Afrika:
het kind dat alleen maar wilde spelen in de zon bij Nyanga is overal
het kind dat een man is geworden trekt door heel Afrika
het kind dat een reus is geworden trekt door de gehele wereld
Zonder pas
Vijanden
De reus zonder pas wilde niet meer spelen. Hij groeide en groeide en wilde de oude macht omverwerpen, om het kind van Nyanga. En wat moest de reus doen?
Sinds de Franse revolutie (1789) moet de reus in de regel alle doden wreken. Het kind van Nyanga moest worden gewroken, leerde de traditie de reus zonder pas.
Hoeveel vijanden moesten worden gedood? Wat zou hun dood hebben veroorzaakt? Wie was de vijand? Alle blanken in Zuid-Afrika?
Nee, zei de drager van het geweten van Afrika. Nee, zei ook de laatste president van het apartheidsregime. Allen zeiden ‘nee’ in de interim-grondwet van Zuid-Afrika:
Naastenliefde
Het nieuwe recht en het politieke systeem dat op wraak belust zou zijn, zouden in de regel, volgens de tradities van de revolutionaire rechtbanken leiden tot de oprichting van een misdadig regime.
De reus zou veranderen in een monster. Wat is ubuntu, vroeg ik blanke en zwarte Zuid-Afrikanen. Dat is menselijke waardigheid gebaseerd op naastenliefde. Desmond Tutu schreef daarover: ‘Een mens is een mens door andere mensen.’
Onze menselijkheid is onlosmakelijk verbonden met anderen. De menselijkheid en de menselijke waardigheid van de dader staan niet los van de menselijke waardigheid van zijn slachtoffer. Het omgekeerde is volgens ubuntu ook waar: de menselijke waardigheid van het slachtoffer is verbonden met die van zijn dader.
Ubuntu
Kortom: Zuid-Afrika wilde ubuntu, geen wraak. En dit was het moment van Mandela. Waarheid en verzoening in het licht van ubuntu maakten van Mandela de drager van het geweten van Afrika. In plaats van wraak te nemen, moest de reus praten en luisteren, nemen en geven, vergeven en vergeven worden.
Politiek heeft niets met liefde te maken. Hoe voorkom je dan dat een wraakzuchtige boze reus gehoor geeft aan ubuntu en niet aan het kwaad?
De politieke transitie van apartheid naar vrijheid en gelijkheid kon louter in het licht van vergevingsgezindheid een brug slaan naar een toekomst, naar een opening. Hoop is niet alles. Geloof is ook niet alles.
Paulus wist het: ons resten geloof, hoop en liefde, deze drie, maar de grootste daarvan is de liefde.
Democratie
Er is een tijd voor strijd en er is een tijd voor verzoening en waarheid. Dat begrepen ook de Amerikanen aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. In mijn proefschrift kwam ik tot de conclusie dat de Zuid-Afrikaanse politieke overgang onder het regime van waarheid en verzoening was geslaagd. Maar of Zuid-Afrikanen in staat zijn om daarop een rechtvaardig en democratisch regime te bouwen, is een andere vraag.
De reus zonder pas is heengegaan, dwars door strijd, hoop, geloof en liefde.
Vaarwel Madiba, vaarwel Nelson Mandela.