‘Habemus papam,’ klonk het in Rome. Het Romeinse theater is een doorn in de ogen van atheïsten. En de protestanten keken zeker met jaloezie naar een perfect geregisseerd religieus ritueel.
Inderdaad, het is theater op het hoog niveau. Een religie kan niet bestaan zonder rituelen. Dat geldt overigens ook voor een politieke orde. Waarom?
Symbolen
De Duitse filosoof Ernst Cassirer (1874-1945) noemde de mens animal symbolicum, een symbolisch dier. Dit dier kan niet zonder symbolen.
De mens leeft en communiceert met symbolen. Wij creëren een symbolische orde om zin te geven aan gebeurtenissen of verhalen van anderen. De symbolische ordening lijkt de natuurlijke orde van de mens.
Vertogen
Het waren de oude Grieken en Romeinen die de symbolische orde perfectioneerden. Daarin kregen irrationele en rationele vertogen hun plaats. Ook de exacte wetenschappen en de filosofie functioneren dankzij symbolen.
De katholieke kerk is een van de erfgenamen van de antieke tijd. Bij de Pauswisseling toonde het Vaticaan de glorie van het Romeinse rijk aan ons. De Paus wordt nog steeds aangeduid als pontifex maximus en soms als pontifex Romanus.
De kardinaal met de meeste stemmen moet de vraag beantwoorden of hij ‘summum pontifex’ aanvaardt. Wie ‘accepto’ zegt, wordt paus. Dit is erg Romeins.
Opperpriester
De heidense Romeinen verleenden de titel van pontifex maximus (de hoogste priester, of de opperpriester) aan de keizer. De Paus beschouwt zich, door gebruik te maken van dit symbool, als keizer van deze wereld. De Paus regeert niet langer over de politieke ordening maar over de geestelijke ordening. Maar deze ordening is ook een reële ordening.
De katholieke kerk wordt wel ‘de grootste multinational’ op aarde genoemd. Volgens Ewout Kieckens, de biograaf van Paus Benedictus XVI, is de katholieke kerk ook in de werkelijkheid een gigantische organisatie: ‘De paus zwaait als opperpriester de scepter over 4.600 bisschoppen, 405.000 priesters, 28.000 diakenen, 110.000 seminaristen en ruim 850.000 religieuzen.
Indirect geeft hij leiding aan tienduizenden pastoraal werkers, en heeft hij wat te zeggen over leraren en ziekenhuispersoneel van katholieke instellingen. De president-directeur van bijvoorbeeld General Motors, multinational en grootwerkgever is niets vergeleken bij de paus.’
Wat een omvangrijke organisatie. Met enorme wereldwijde vertakkingen.
Misbruik
Dit gigantische rijk van ambtenaren en vrijwilligers wordt door de pontifex maximus geleid. Maar de keizer-paus heeft de afgelopen decennia niet goed opgelet. Her en der, vooral in de westerse wereld, maakte een aantal geestelijken misbruik van hun macht.
Ook de reactie van de kerk op deze vreselijke onthullingen was niet best. Ze waren niet bereid om deze pijnlijke waarheid, deze wantoestand onder ogen te zien. Het is nu aan Franciscus I om daaraan een einde te maken.
Aantijgingen
Maar langzamerhand worden ook zaken gerapporteerd, die niets meer zijn dan aantijgingen en beweringen. Het zijn vooral interviews waarin wordt benadrukt dat de daders dood zijn.
Om die aantijgingen als waarheid te aanvaarden, is meer nodig dan een paar kleurrijke beweringen. Enkele slachtoffers spreken van trauma’s, maar wie goed naar het verhaal luistert, ziet meteen de geest van die tijd en ook nog het familiedrama.
Een voorbeeld: de moeder verlaat de familie, de vader zet de meisjes voor een katholiek weeshuis dat door nonnen werd gerund. De ramp heeft zich al voltrokken: de ouders, de echte verantwoordelijken, onttrokken zich aan hun verantwoordelijkheid. Dat is de basis van het trauma. En de opvoeding door de nonnen?
Tuchtigen
In het algemeen was de opvoeding in die tijd gebaseerd op het tuchtigen van kinderen en ongeduld bij het corrigeren van een onaanvaardbaar gedrag. Maar van de kerk wordt meer verwacht dan de gewone instellingen of de heersende cultuur. Dat is waar.
Precies dit is het probleem van de katholieke gezagdragers: ze waren niet in staat de boodschap van liefde in hun gedrag om te zetten. Tja, dan gaat het om een gigantische organisatie: 4.600 bisschoppen, 405.000 priesters, 28.000 diakenen, 110.000 seminaristen en ruim 850.000 religieuzen. Deze getallen moeten we vermenigvuldigen met een nog grote factor voor de jaren dertig, veertig en vijftig van de vorige eeuw. Daarna begon de grote secularisatie in het westen.
De kerk moet aanvaarden dat het instituut uit mensen bestaat, en niet uit boven natuurlijke krachten.
Maatstaven
Wat ik eigenlijk wil zeggen, is wellicht niet populair: we moeten op basis van onze verontwaardiging over het persoonlijke wangedrag van een aantal katholieken, de maatstaven voor het vaststellen van waarheid niet uit het oog verliezen.
Het is gevaarlijk als een cultuur een concrete waarheid met concrete aanklachten over concrete mensen reduceert tot enkele beweringen en aantijgingen. Dat is mijn zorg over het laatste rapport van Commissie-Deetman.
Instituut
De waarheid over individuele mensen moet niet verward worden met de waarheid over een instituut. Een concrete waarheid over een concrete mens is pas een waarheid als er meer bewijs is dan alleen maar enkele aantijgingen.
Het verhaal over misbruik in de katholieke kerk begon als een schokkende waarheid. Maar nu dreigt het te verwateren en ongeloofwaardig te worden in een ongecontroleerde storm van aantijgingen.
Ook pontifex maximus Franciscus I moet de waarheid recht doen, door zelf onderzoek in te stellen naar het machtsmisbruik binnen de kerk.