Elsevier-redacteuren Wouter van Noort en Ron Kosterman zijn genomineerd voor de Citi Journalistic Excellence award 2013, voor hun uitgebreide reconstructie over hoe postbedrijf PTT uiteindelijk PostNL en TNT Express werd.
Beursgangen, overnames, nieuwe strategieën, splitsingen; de afgelopen 23 jaar veranderde ‘de post’ continu. In mei 2011 werden PostNL en TNT Express van elkaar gescheiden. Sindsdien is het hommeles en sneuvelden topmanagers en reputaties. Mogelijke overname door UPS bepaalt de toekomst van beide bedrijven.
Al die afkortingen zeggen misschien wel genoeg. PTT werd KPN. KPN kocht TNT. KPN werd KPN en TPG. TPG werd TNT. TNT werd PostNL en TNT Express. TNT Express wordt nu wellicht UPS. PostNL blijft dan over. Het vroegere Staatsbedrijf der Posterijen, Telegrafie en Telefonie heeft, laten we zeggen, roerige tijden achter de rug. Met, vanaf 1989, een verzelfstandiging, beursgangen, overnames, strategiewijzigingen, verkopen, splitsingen en, dientengevolge, diverse naamsveranderingen. Maar waar dat nou allemaal toe heeft geleid?
De komende maanden zijn cruciaal. Het Amerikaanse pakjesbedrijf UPS en TNT Express moeten de Europese Commissie ervan overtuigen dat de voorgenomen overname van de laatste door de eerste geen combinatie oplevert met te veel marktmacht. Enkele bezwaren die de Commissie begin oktober tegen de overname uitte, zijn weggewerkt, maar of het genoeg is? In elk geval vóór 28 februari 2013 moet er duidelijkheid zijn. Dan loopt de termijn af waarbinnen aandeelhouders van TNT Express hun stukken aan UPS kunnen aanbieden. Binnen afzienbare tijd dus wordt het lot van TNT Express bepaald en de toekomst van PostNL gekleurd.
Het is dan bijna twee jaar na de laatste splitsing: die van TNT in TNT Express en PostNL. Sindsdien was het kommer en kwel. In april van dit jaar stapte de topman van PostNL, Harry Koorstra, op na ruzie met zijn commissarissen. Eind september vertrok de topvrouw van TNT Express, Marie-Christine Lombard. Dat leidde tot een clash met haar president-commissaris Antony Burgmans.
Hoe is het zover gekomen? Elsevier sprak met hoofdrolspelers en directbetrokkenen, die anoniem hun verhaal doen. De huidige topbestuurders van TNT Express en PostNL wilden niet meewerken.
In 1994, vijf jaar na de verzelfstandiging op 1 januari 1989, gaat Koninklijke PTT Nederland (KPN) naar de beurs. Het concern wordt geleid door de ambitieuze, energieke Wim Dik. De beursgang op het Damrak en in New York wordt een succes. Dik haalt de kapitalen op voor zijn expansieplannen.
De eerste vette buit die KPN binnenhaalt, is, eind 1996, het Australische express- en logistieke concern TNT. KPN betaalt er 2,7 miljard gulden (1,2 miljard euro) voor. De postdivisie krijgt een enorme impuls. Er komt een zeer internationaal georiënteerd expressbedrijf bij. Voor de logistieke poot van TNT (opslag en distributie) is een belangrijke rol weggelegd. Vanuit haar distributiecentra moeten producten via de netwerken van express en de post bij de klanten worden bezorgd. Zo’n kans kom je niet vaak tegen, ronkt Ad Scheepbouwer bij de overname. Hij is bij KPN verantwoordelijk voor post.
Met dit droomscenario slaan de verhoudingen binnen KPN evenwel uit het lood. De omzet van het concern bedroeg in 1996 omgerekend zo?n 10 miljard euro, waarvan tweederde door de telecomdivisie werd gehaald en eenderde door post. In 1997, als TNT is geconsolideerd, is de vroegere postdivisie, dan al TNT Post Groep (TPG) genaamd, met een kleine 7 miljard euro goed voor de helft van KPNs totale omzet. Van die 7 miljard wordt plots het leeuwedeel uit het buitenland gehaald.
Na de overname dringt zich de vraag op wat bellen enerzijds en brieven, pakketjes en logistiek anderzijds binnen één concern bij elkaar te zoeken hebben. In 1998 heeft de eerste splitsing plaats. KPN gaat met Dik verder als telecombedrijf. TPG krijgt selfmade man en rouwdouwer Scheepbouwer als baas. Hij moet de beloftes van TNT waarmaken, die zijn gedaan bij de overname. Dat valt niet mee. Er zijn flinke cultuurverschillen tussen het bedaagde postbedrijf en de wilde express- en logistieke tak. Bij post wordt het geld verdiend dat express (vooral: zakelijke pakketten en vracht) en logistiek investeren in het ontginnen van nieuwe markten, in overnames en vliegtuigen. Scheepbouwer vertrekt al vrij snel, in 2001, naar KPN, dat aan de rand van de afgrond staat. Bij TPG wordt een jonge, om zijn communicatieve vaardigheden geprezen bestuurder gelanceerd: Peter Bakker.
De logistieke divisie komt niet uit de verf. Ook wordt duidelijk dat post het zwaar krijgt. Door e-mail gaat fysieke post terrein verliezen. Daarbij loopt Nederland in Europa voorop bij het liberaliseren van de postmarkt. Terwijl buitenlandse bedrijven en nieuwkomers hier kansen krijgen, stuit TPG in het buitenland op protectionisme. Bakker zet een reeks reorganisaties in gang die tot op de dag van vandaag aanhoudt.
In het voorjaar van 2005 verandert de naam in TNT. Bakker maakt later dat jaar een nieuwe strategie bekend. Die houdt vooral in dat de divisie logistiek eruit moet. De tweede splitsing is een feit als de activiteiten medio 2006 voor dik 1,2 miljard euro worden verkocht. TNT verliest zo 3,4 miljard euro omzet. Die komt over heel 2006 nog iets boven 10 miljard uit.
Bakker heeft nog een probleem: morrende aandeelhouders. Van de opbrengst wordt 1 miljard euro besteed aan de inkoop van eigen aandelen. Doel is de koers omhoog te krijgen. In totaal zal het bedrijf later voor 3,2 miljard euro eigen aandelen inkopen. Het helpt niet. TNT doet het niet slecht op de beurs (zie Beter dan de AEX op deze pagina), maar aandeelhouders willen meer.
Met de inkopen bereiken Bakker en zijn financiële secondant Henk van Dalen ongewild wel iets anders. De irritaties groeien. Post reorganiseert continu, maar krijgt onvoldoende middelen om te investeren en de krimp te keren. Het geld gaat naar express. De verhoudingen tussen de twee bazen van de divisies zijn ook niet best. Harry Koorstra van post geldt als een wat afstandelijke en weinig tactvolle man. De Française MarieChristine Lombard van express wordt omschreven als autoritair en temperamentvol. Lombard laat zich af en toe laatdunkend uit over de club van Koorstra, die op zijn beurt niet nalaat te vertellen dat die club, ondanks de krimp, mooi wel het geld verdient.
Hij heeft concrete plannen om zijn divisie te laten groeien. Waarom zouden postbodes ook niet medische hulpmiddelen kunnen bezorgen, bijvoorbeeld? Waarom school je ze niet om tot beveiligers? Koorstra wil zelfs met het postbedrijf een bank beginnen. Maar hij krijgt geen poot aan de grond. Niet bij Bakker en Van Dalen, niet bij commissarissen. Komt er eens geld vrij (uit de verkoop van logistiek) dat niet naar express gaat, dan gaat het naar aandeelhouders. Het zet de verhoudingen op scherp.
Post en express zijn gescheiden werelden. Letterlijk (het hoofdkantoor van post staat in Den Haag, dat van express in Hoofddorp) en figuurlijk. Zo denken ze bij post ook het hunne van Bakkers gedweep met het Wereldvoedselprogramma van de Verenigde Naties. TNT steunt de organisatie bij hulpacties. Het is vooral een internationaal express-ding en levert Bakker een vriendschap op met Bono, de zanger van de Ierse rockband U2. Zeker bij post vragen ze zich af wat het bedrijf ermee opschiet.
In New York, op Fifth Avenue, op een etage schuin boven de Apple Store, worden intussen de messen geslepen. Daar zit Barry Rosenstein, oprichter van JANA Partners, een zogeheten activistisch investeringsfonds dat geld verdient door zich te bemoeien met de strategie van bedrijven waar het in investeert. JANA is aandeelhouder in TNT. Rosenstein, een koele, confronterende rekenaar, wil het liefst dat TNT zich splitst. Een apart expressbedrijf is een mooie overnamekandidaat.
Rosenstein vindt steun bij andere aandeelhouders. Zoals bij het Canadese investeringsfonds AIMCo. Achter de schermen voert JANA de druk op. Al in 2007 krijgt de top van TNT brieven uit New York met de strekking: dit moet anders. Bakker en andere topmanagers van het concern melden zich nu en dan op Fifth Avenue bij the sharks, zoals Bakker pleegt te zeggen. Onduidelijk is wanneer JANA en AIMCo precies hun eerste aandelenpakketten in TNT hebben gekocht, maar eind 2009 kopen ze stukken bij en komen ze beide boven een belang van 5 procent uit. Dat moeten ze melden bij beurstoezichthouder Autoriteit Financiële Markten. Dan worden hun intenties ook openbaar.
Die zijn heel anders dan die van TNT. Bakker heeft zojuist een nieuwe strategie gelanceerd, Vision 2015. Daarin is ook voor post een belangrijke rol weggelegd. Het zit TNT in die dagen ook niet mee. De economische crisis voltrekt zich en daar heeft express last van. Juist dan worden ook de onderlinge strubbelingen van de twee divisies en hun leiders manifest. Volgens Vision 2015 moet er één onderdeel voor pakketjes komen. Dat betekent dat post, dat in Nederland ook pakketjes vervoert, en express nauwer moeten samenwerken. De rest van post vooral brieven wordt op deze manier een sterfhuis. Koorstra en Lombard komen er niet uit. En topman Bakker krijgt ze niet op één lijn.
Rosenstein is het zat, en met hem steeds meer aandeelhouders. In de zomer van 2010 bezwijkt Bakker. Tot verrassing van vele hooggeplaatste TNTers draait hij 180 graden en maakt hij bekend dat post en express per 1 januari 2011 juridisch worden gescheiden. De weg naar de derde splitsing is vrij.
Op 25 mei 2011, in hotel Radisson Blu bij Schiphol, gaan aandeelhouders met een Noord-Koreaanse meerderheid akkoord met de splitsing: maar liefst 99,7 procent van de stemmen is voor. Een dag later al mag Lombard als bestuursvoorzitter van TNT Express op de beursgong slaan. Dat zij daar staat, is niet vanzelfsprekend. Vooral JANA heeft problemen met haar. Het loopt niet lekker bij de groeiparel ondanks alle investeringen.
In de aanloop naar de splitsing is door commissarissen naar alternatieven gezocht voor Lombard. Onder anderen Ad Scheepbouwer is gepolst. In april 2011 zwaait hij af als topman bij KPN, dus hij is beschikbaar. Maar Scheepbouwer en ook anderen bedanken voor de eer. Ook Bakker komt in beeld om TNT Express te leiden. Hij vertrekt evenwel en toucheert 2,6 miljoen euro. Alsof het niet genoeg is; tijdens zijn bewind bij TNT toucheerde hij tientallen miljoenen euros.
Er zijn met het oog op de splitsing nog wat andere kwesties geregeld. Bijna de voltallige raad van commissarissen van TNT gaat mee met PostNL. Voor TNT Express moeten verse krachten worden gevonden. De keuze voor de voorzitter valt op Antony Burgmans, de gewezen Unilever-topman die al een behoorlijk aantal zware commissariaten heeft, waaronder bij AkzoNobel. Hij is een goede bekende van Piet Klaver, de oudpresident-commissaris van TNT, die na de splitsing dezelfde rol vervult bij PostNL. Ze kennen elkaar uit de raad van commissarissen van SHV, het bedrijf van de familie Fentener van Vlissingen. En ze bridgen regelmatig samen met hun vrouwen.
Dan het geld. PostNL en TNT Express worden niet helemaal gescheiden. Het eigen vermogen van het oude TNT is niet toereikend voor twee nieuwe bedrijven. Daarom krijgt PostNL als voornaamste vermogensbestanddeel een belang van 29,9 procent in TNT Express mee. Dat wordt gewaardeerd op 1,6 miljard euro. De constructie, bedacht door Bernard Bot, de opvolger van Van Dalen als financiële topman van TNT, lijkt slim, maar is riskant voor PostNL. En voer voor een belangenconflict, zal later blijken.
Het risico wordt rap zichtbaar. De resultaten van TNT Express vallen in de eerste maanden na de splitsing tegen, waardoor de beurskoers in elkaar klapt. Dat is voor alle aandeelhouders een sof. Bij de splitsing hebben ze voor elk aandeel TNT één aandeel in PostNL en één aandeel in TNT Express gekregen. Omdat de koers van TNT Express hard daalt, daalt die van PostNL (door zijn belang in TNT Express) bijna even hard mee (zie ‘Samen op en neer’ op deze pagina).
PostNL moet zwaar afboeken op het belang in TNT Express, waardoor het eigen vermogen van het bedrijf in hoog tempo daalt. Eind september is bijna de helft van die 1,6 miljard verdampt. Koorstra is not amused. In april 2011 vertelde hij nog aan Elsevier dat er door de aanstaande splitsing binnen zijn bedrijf nieuw elan is ontstaan. ‘Op eigen benen staan, voelt best lekker.’
Sinds de splitsing wil hij van het belang in TNT Express af. Begin december 2011 kan dat, want dan is de lock up-periode voorbij. Bij de splitsing is afgesproken dat PostNL het belang een halfjaar moet vasthouden.
Maar Koorstra botst met Klaver. Dat is niet voor het eerst. Klaver zag als presidentcommissaris van TNT ook weinig in Koorstra’s investeringsplannen voor post. Klaver wil niets van verkoop van het belang in TNT Express weten en gunt het geplaagde voormalige zusterbedrijf, dat door de koersdaling een regelrechte overnameprooi is geworden, bescherming. Bij TNT Express is het ook al hommeles. Rosenstein eist dat de raad van commissarissen ruimte maakt voor nieuwe, door JANA voorgedragen leden, onder wie een ex-UPS-topman en ook Alan Jones, voorganger van Lombard als baas van de expresstak. Burgmans cum suis zien er niks in. Begin februari 2012 eindigt dat gevecht.
Dan klaart de lucht op. Althans, voor even. Eind februari doet UPS een overnamebod op het aangeslagen TNT Express van 9 euro per aandeel. Dat is goed nieuws, zeker ook voor grootaandeelhouder PostNL. De koers van TNT Express stijgt met 55 procent en die van PostNL stijgt mee. Enkele weken later verhoogt UPS het bod naar 9,50 euro per aandeel – oftewel: bijna 5,2 miljard euro voor het hele bedrijf. Het belang van PostNL is 1,5 miljard euro waard, iets minder dan bij de splitsing.
JANA en AIMCo verkopen al een paar dagen na het eerste bod, als de koers van TNT Express zelfs oploopt naar 10 euro, een flink aantal aandelen in zowel TNT Express als PostNL. Later zullen ze al hun aandelen verkopen. Of ze winst hebben gemaakt, is niet te achterhalen. Onduidelijk is immers wanneer ze precies zijn ingestapt.
Ook PostNL biedt zijn aandelen uiteindelijk aan, maar tussen Koorstra en zijn commissarissen komt het niet meer goed: het vertrouwen is weg. Tijdens een vergadering met hen in april staat de moegestreden Koorstra op, dient per direct zijn ontslag in en verlaat het hoofdkantoor om er nooit meer terug te keren. Hij ziet af van de vertrekregeling waar hij recht op heeft. De verhoudingen zijn zo verziekt dat Koorstra, die dik twintig jaar bij het bedrijf heeft gewerkt, geen enkele commissaris uitnodigt voor zijn afscheidsreceptie in het Haagse Louwman Museum. Herna Verhagen, zijn opvolger, is er wel.
Bij TNT Express slaat de stress ook weer toe als de overname door UPS vertraging oploopt door de eisen van de Europese Commissie. Hoewel Lombard volgens Burgmans heeft beloofd tot zes maanden na de overname aan te blijven, stapt ze in september op om in Frankrijk een nieuwe baan te aanvaarden. Burgmans haalt in Het Financieele Dagblad uit en verwijt Lombard onethisch gedrag. Waarop zij laat weten dat haar bloed kookt. ‘Dit heb ik niet verdiend na twintig jaar bij dit bedrijf.’
En nu? Nu heerst er onzekerheid. Gaat de overname door UPS door, dan is het met de zelfstandigheid van weer een Nederlands concern gedaan en liggen harde ingrepen in het verschiet. PostNL zal niettemin juichen – tenminste als de eisen van de Europese Commissie er niet voor zorgen dat UPS minder gaat betalen. Dan dreigt het eigen vermogen van PostNL opnieuw onder druk te komen.
Wat als de overname niet doorgaat? Dan staan er twee bedrijven aan Euronext Amsterdam genoteerd met samen een jaaromzet van zo’n 11,5 miljard euro (ongeveer evenveel als tien jaar eerder) en met elk hun eigen sores. Bedrijven die – alle inspanningen sinds 1989 ten spijt – bar weinig zijn opgeschoten.