Het Wilhelmus werd uitgezonden. Mijn haren kwamen rechtop te staan: nu, het Wilhelmus? Het is geen 4 mei. Is er een oorlog uitgebroken? Nederland is een raar land. Verwarring is een Hollandse eigenschap. We zijn hier erg terughoudend met de inzet van nationale symbolen.
Nu doet een nationaal symbool afstand van het symbool-zijn. Een merkwaardig moment. Een ondoorgrondelijk moment. Een vorst treedt af.
Geen tussenweg
Een vorst wordt niet gekozen. De koning of de koningin komt en gaat heen. Er is geen tussenweg. Dit gevoel stamt natuurlijk af van het zuivere begrip koningschap.
Een koning bedankt, historisch gezien, zijn onderdanen niet omdat het een eer was om hen te dienen. Maar onze vorstin doet dat wel. Omdat Nederland, als voorbode van de moderne tijd, de burgers centraal stelt.
Volkssoevereiniteit
Het eerste land in Europa dat de komst van de moderne tijd omarmde, is Nederland. De Nederlandse republiek en de vestiging van de volkssoevereiniteit zijn bijzondere momenten in de geschiedenis van Europa. En die geschiedenis bracht deze woorden voort:
‘Ik ben u diep dankbaar voor het vertrouwen dat u mij heeft gegeven in de vele mooie jaren waarin ik uw Koningin mocht zijn.’
Theater
Wat een on-koninklijke zin! En daarna klonk het Wilhelmus. Alles stond even stil. Onze Koningin, Beatrix, Bea, Trix neemt afstand van haar ambt dat geen ambt is.
Dit theater van een paar minuten, deze televisietoespraak van koningin Beatrix, maakte voor iedereen duidelijk dat onze monarchie, eigenlijk een republikeinse monarchie is.
Kritische commentaren
Precies in het licht van deze traditie van de republikeinse monarchie schreef ik een paar kritische commentaren over enkele toespraken van koningin Beatrix. Omdat het mag – en soms moet.
De negentiende-eeuwse revoluties en opstanden tegen Europese monarchieën hebben ze overleefd. In Nederland hoefden de vorsten het volk niet te vrezen. Koningin Beatrix kan op meer steun van het volk rekenen dan het Nederlandse establishment. Dat is ook logisch, de vorst is immers een bemiddelende, onpartijdige instantie.
Getuige
Het eindoordeel over het koningschap van Beatrix luidt: koningin Beatrix gaf op uitmuntende wijze invulling aan de monarchie in de 20ste eeuw.
En de 21ste eeuw? Dat wordt de eeuw van koning Willem-Alexander. Tegelijkertijd neemt Nederland afscheid van een koningin die getuige was van de oorlog. Zij groeide op met herinneringen aan die donkere dagen uit de Nederlandse geschiedenis. Met het aftreden van Beatrix verdwijnt de herinnering aan het verleden hopelijk niet.
Regalia
Straks, bij de inhuldiging, staan de regalia als museumstukken op de credenstafel.
De regalia? Wordt de koning niet gekroond? De tekenen van de macht zijn kroon, zwaard, aardbol, of appel. In Nederland hebben ze geen koninklijke bijnamen. Ze heten rijksappel, rijkszwaard, rijksbanier, rijkswapen et cetera. Ze zijn naar het rijk genoemd, niet naar de koninklijke macht.
Ooit, in de middeleeuwen, verwezen deze symbolen van de macht naar de reikwijdte en soms ook de grondslag van de koninklijke macht.
Geen kroning
Er komt geen kroning. Er is wel een kroon. Maar deze koninklijke kroon past van rechtswege op niemands hoofd. Op deze dramatische wijze kent Nederland een republikeinse, en nu in zekere zin democratische betekenis toe aan monarchie.
Want wie moet de Koning kronen? De kerk, in naam van het Opperwezen? Willem-Alexander wordt niet door God neergezet in Nederland. De Staten-Generaal benoemen hem, huldigen hem in als Koning. En de Staten-Generaal vertegenwoordigen volgens de Grondwet het Nederlandse volk als geheel.
Grondslagen
Het is het Nederlandse volk dat de Koning de macht geeft. Het volk huldigt de Koning in. Niet God, maar het volk geeft de grondslagen waarop de macht berust. Daarom is er een kroon die op niemands hoofd past.
Waarom wordt de kroon niet in naam van het volk op het hoofd van de Koning gezet? Waarom? Het volk beseft dat zij al veel te veel van de goddelijke macht heeft toegeëigend. En het volk weet dat het goddelijke op aarde in de gedaante van de mens een bron van ellende was – en is. Het volk raakt daarom de goddelijke kroon niet aan.
Fantaseren
Op de tafel staat de kroon, iedereen mag ernaar kijken en fantaseren. Zodra het volk de Koning zou willen kronen, moet het volk ook alle eventuele misstappen of fouten van de Koning aan zichzelf toerekenen.
En dat wil het volk niet. Daarom huldigen de volksvertegenwoordigers de Koning in naam van het volk binnen de grenzen van de Grondwet, tot de volgende abdicatie. Op credenstafel ligt daarom ook een exemplaar van de Grondwet.
Plakkaat
Sinds het Plakkaat van Verlatinghe (juli 1581) zweeft de door God gezegende kroon over Nederland. In dat historische plakkaat verklaarden de founding fathers van Nederland dat een vorst door God wordt aangesteld, maar als hij zijn onderdanen onderdrukt en onrechtvaardig behandelt, kan de vorst worden afgezet door zijn onderdanen. Daarna kunnen de onderdanen een contract aangaan met een andere vorst.
In Nederland zet sindsdien het volk noch een individu de gezegende kroon op zijn hoofd. De koninklijke kroon is niet bezet. Ongelooflijk: het Nederlandse volk huldigt de Koning wel in, maar kroont hem niet. Ziehier de dubbelzinnige houding van het Nederlandse volk met het koningschap en de macht.
We leven in een republikeinse monarchie.
Ook ik wil zeggen: dank U wel, Majesteit.