Volkert van der Graaf vermoordde een politicus, minachtte daarmee de democratie, dompelde nabestaanden in rouw en veroorzaakte grote, gevaarlijke onrust in de samenleving. En van spijt heeft hij nooit enige blijk gegeven.
Al weken zit ik te wikken en te wegen. Ik heb de zaak met mijn studenten besproken. Mag Volkert van der Graaf vroegtijdig worden vrijgelaten?
Er zijn twee rapporten van gezaghebbende instanties die zijn vrijlating aanbevelen. Hebben we het hier over een willekeurige delinquent? Iemand die zomaar een misdrijf heeft gepleegd en enorme spijt heeft van het ernstigste misdrijf dat het Wetboek van Strafrecht kent?
Dertig jaar
Hij die opzettelijk en met voorbedachten rade een ander van het leven berooft, wordt, als schuldig aan moord, gestraft met levenslange gevangenisstraf of tijdelijke van ten hoogste dertig jaren of een geldboete van de vijfde categorie, aldus artikel 289 Wetboek van Strafrecht.
Dit is het delict dat Volkert van der Graaf op 6 mei 2002 in Hilversum heeft gepleegd. Volgens het geldende recht in 2002 bestond ‘tijdelijke gevangenisstraf van dertig jaren’ niet. Dat is gewijzigd naar aanleiding van de zaak-Volkert van der Graaf.
Minachting
Van der Graaf heeft niet zomaar een moord gepleegd. Hij vermoordde een politieke leider een paar dagen voor de verkiezingen, en pleegde daardoor een aanslag op de grondwettelijke rechtsorde.
Hij bediende zich van eigenrichting door de principes van de democratie te minachten en ze gewelddadig te schenden.
Volkert ontketende op 6 mei 2002 een gevaarlijk conflict in onze samenleving tussen de aanhangers van Fortuyn en linkse groeperingen. Linkse politici moesten onmiddellijk worden beveiligd. Een buitengewoon dreigende situatie.
Conflict
Op dat moment beschikte de staat zelfs niet over voldoende beveiligers omdat zo veel politici tegelijk moesten worden beschermd. Door Van der Graafs daad verkeerde de samenleving aan de rand van een gewelddadig conflict.
Moord is een onherroepelijke daad – en niet meer ongedaan te maken. Pim Fortuyn werd plotseling weggerukt uit deze wereld, waarin hij niet alleen stond.
De familie van Fortuyn en zijn naaste vrienden werden gedompeld in troosteloosheid en rouw. Dit grote verdriet was door Volkert van der Graaf veroorzaakt. Wie alles bij elkaar optelt, ziet hoe ernstig de misdaad van Volkert van der Graaf was.
Spijt
Heeft Van der Graaf een stap gezet waaruit blijkt dat hij spijt heeft van zijn onvergetelijke misdaad? Nee, hij heeft niets gedaan.
Tijdens het proces zei hij: dood is dood. En ik zeg nu: Volkert van der Graaf is Volkert van der Graaf.
Naar de nabestaanden noch naar de samenleving heeft Van der Graaf spijt getoond. Ik heb nergens een bericht gezien waaruit zou blijken dat hij tot enige vorm van inkeer is gekomen. Waarom moet hij dan niet tot de laatste dag zijn straf uitzitten?
Sommigen redeneren vanuit de gedachte van resocialisatie. Maar is dat het enige doel van het strafrecht? Bij het opleggen van een straf gaat het in de eerste plaats om preventie en vergelding.
Ondermijnen
Preventie beoogt anderen ervan te weerhouden hetzelfde misdrijf te plegen. Maar wanneer de moordenaar van Fortuyn na twaalf jaar voor het begaan van een ernstige politieke moord zou worden vrijgelaten, zie ik niet in hoe deze straf preventief kan werken.
Hier zou vroegtijdige vrijlating het preventieve doel van de straf juist ondermijnen.
De straf is ook bedoeld om het gepleegde onrecht symbolisch ongedaan te maken door aan de dader ervan opzettelijk en evenredig leed toe te brengen. Daarmee wordt recht gedaan aan vergelding.
Vergelding
Dat is zeker geen primitieve gedachte. De straf als vergelding dient ook om anderen te ontmoedigen eigenrichting als een legitieme vorm van vergelding te beschouwen. De staat treedt op in de plaats van individuen en groepen om misdadigers volgens een bepaalde procedure te bestraffen en misdaad te vergelden.
Het principe van vergelding staat in dienst van de rechtsvrede. Het behoud van de rechtsvrede is de kern van de strafrechtspleging.
Tot de laatste seconde
De resocialisatie van Van der Graaf dient hier niet voorop te staan, vanwege de ernst en het omvangrijke maatschappelijke aspect van zijn misdaad. Het is al onbevredigend dat Volkert tot achttien jaar was veroordeeld. Niet voor niets wijzigde de wetgever de wet om in de toekomst een dergelijke straf voor dergelijke misdadigers te voorkomen.
Het dictum moet luiden: Volkert van der Graaf moet zijn gevangenisstraf tot de laatste seconde uitzitten. Dit is een rechtvaardig oordeel dat de specifieke aspecten van Van der Graaf (de dader), de daad (de moord op een politiek leider) en het effect van de daad (een ernstige aanslag op de democratische rechtsorde en democratische instituties) behelst.
Volkert van der Graaf hoort in de gevangenis totdat de laatste seconden van zijn achttien jaar voorbij zijn. Niet eerder en niet later.