Beatrix heeft zich als Koningin volledig en onafgebroken ingezet voor het algemeen belang en de publieke zaak. Ze was er, anders dan politieke partijen of het parlement, voor alle burgers.
Een ambt dat iemand krachtens geboorte toevalt, is per definitie niet door eigen verdiensten verworven. Deze ware woorden, die koningin Beatrix uitsprak bij het aanvaarden van een eredoctoraat van de Universiteit Leiden in 2005 echode de zinnen die ze sprak tijdens haar Inhuldiging in 1980: ‘Dit ambt is niet verworven. Het is een functie waar geen mens om vragen zou. Waarvan wel zichtbaar is de uiterlijke glans, maar veelal niet de last en zelfbeperking zonder onderbreken.’
Niet aan de glans, maar wel aan de last en zelfbeperking komen vandaag een einde als koningin Beatrix haar ambt doorgeeft aan een nieuwe generatie, koning Willem-Alexander en koningin Máxima.
Jaloers
Zoals bij een gearrangeerd huwelijk de liefde vaak gaandeweg alsnog ontluikt, kan van het koningschap van Beatrix worden gezegd dat ze het ambt gaandeweg alsnog heeft verworven. De Koningin bleek bij uitstek de verdiensten te hebben voor een voortreffelijke vervulling van haar functie. De natie profiteerde en andere landen keken jaloers toe.
Terecht is de Koningin alom geroemd voor de wijze waarop zij haar rol als staatshoofd, als lid van de regering en, uiteindelijk toch ook, als ‘moeder van de natie’ heeft vervuld. Geen ander heeft zich de afgelopen drie decennia zo volledig en ononderbroken ingezet voor het algemeen belang en de publieke zaak, de res publica – ook oorsprong van het woord ‘republiek’, zoals ze zelf ooit fijntjes opmerkte.
Details
Beatrix’ koningschap is vrijwel vlekkeloos verlopen. Zij toonde een groot plichtsbesef bij het uitoefenen van haar taken.
Zo behield ze niet alleen draagvlak voor de monarchie, maar verleende ze er ook een nieuwe waardigheid aan. Als perfectionist regisseerde ze haar rol tot in de kleinste details, zoals ook weer bleek uit de aankondiging van haar abdicatie. Aan alles was gedacht, tot en met het wegblijven – geen detail – van Máxima’s vader bij de Inhuldiging in De Nieuwe Kerk in Amsterdam.
Eén aspect is wat minder genoemd en geroemd en dat was haar opdracht om als staatshoofd ‘buiten eigen voorkeur’ boven de partijen te staan en los van groepsbelangen. Zij was bij uitstek de lobbyist van burgers die het moesten stellen zonder zaakwaarnemers, belangenbehartigers of volksvertegenwoordigers. Anders dan politieke partijen of het parlement was koningin Beatrix er voor alle burgers, ook de partijlozen en niet-stemmers.
Heilig
De Oranjes en de Nederlandse natie zijn al eeuwen onafscheidelijk, een ‘levenselement van zijn eigen ikheid’, zoals prof. A.A.H. Struycken het in 1909 noemde. Maar dat maakt de Oranjes nog niet heilig, waarschuwde hij. Er waren de afgelopen drie decennia dan ook kanttekeningen. Zo zou zij in haar eerste jaren te weinig warmte, menselijkheid en ‘Oranjegevoel’ hebben getoond. Ook zou ze bestuurlijk te bemoeizuchtig zijn geweest, wat werd getypeerd met ‘Beatrixisme’. Er was slechts anekdotisch bewijs voor, maar het illustreert het imago dat ze in de beginperiode had.
En onderwerpen die aan het begin van haar regering nog neutraal, apolitiek en dus veilig leken, zoals Europese samenwerking, de multiculturele samenleving en ontwikkelingshulp, riepen steeds vaker politieke controverse op. En dus lastig voor een koningin die boven dat gewoel dient te staan, zeker toen prins Bernhard na zijn overlijden niet langer als (rechts) tegenwicht kon fungeren.
Invulling
Zoals alle publieke ambtsdragers kende ze het besef van de verantwoordelijkheid het ambt in alle waardigheid ongeschonden door te geven. Daarvan profiteert haar zoon, met wie Nederland na ruim 122 jaar weer een Koning krijgt. Terecht houdt hij vast aan zijn eigen naam, want met koning Willem IV zou hij in een rijtje koningen komen te staan voor wie het koningschap een volstrekt andere betekenis had.
Veel zal hetzelfde blijven, dat brengen de eisen van het ambt mee. Maar ook hij zal een eigen invulling aan de functie geven. Het is wellicht een voorbode van zijn eigenzinnigheid dat hij de nationale feestdag, die koningin Beatrix tijdens haar Inhuldiging juist had vastgeklonken aan de verjaardag van haar moeder, naar zijn eigen verjaardag verhuist.