Waartoe een gebrek aan zingeving kan leiden, blijkt uit het huiveringwekkende verhaal van Victor Droste. Een onopvallende jongen uit Overijssel las de Koran en koos voor een leven als jihadstrijder in Syrië.
Zinloosheid is vervelend. Iedereen lijdt er weleens aan. Vaak wordt zinloosheid gelijkgesteld aan verveling – wie wordt getroffen door zinloosheid, zegt dan: ik verveel me.
Iemand die zich vervelend gedraagt, doet iets onprettigs in de ogen van de ander. Hij weet niet meer wat hij wil. En dat leidt tot verveling – maar dat is nog geen zinloosheid.
Zinloosheid impliceert afwezigheid van zin. De dingen verliezen daarbij hun zin en alles wordt een grote vraag. Wat is de zin van het leven? Waarvoor moet ik me inspannen? Zinloosheid maakt alles betekenisloos, en het gaat juist om betekenis.
Geïsoleerd
Alles krijgt een betekenis binnen een bepaalde context. Wij kennen betekenis toe aan dingen en gebeurtenissen. Dat gebeurt zelden vanuit een geïsoleerde, individuele positie.
De betekenis die wij aan dingen toekennen, staat nooit los van de traditie waarin we staan en de context waarin een betekenis vorm krijgt. Alle intermenselijke relaties komen voort uit tradities. Van daaruit treden wij de toekomst tegemoet.
Een organisatie functioneert op basis van bestaande regels en betekenisvelden. Elke verandering is een omwenteling binnen traditie. Hetzelfde geldt voor de instituties: kerken, scholen, wetenschap, media, politie en juridische instanties ontlenen hun betekenis aan eeuwenoude tradities.
Nietzsche
Wat gebeurt er als wij niet meer in staat zijn om onszelf binnen een bestaande traditie te identificeren? Traditie – en dus de betekenisvelden – leidt tot de identificatie van dingen en individuen. Zinloosheid leidt ook tot identiteitsloosheid. Wie de zin der dingen in het geheel niet begrijpt, komt terecht in een identiteitscrisis.
Al aan het einde van de negentiende eeuw kondigde Friedrich Nietzsche de komst en de triomftocht van het nihilisme in Europa aan. Het Europese nihilisme zou een zelfontkenning zijn.
In de twintigste eeuw was het de filosoof Martin Heidegger die zin en zinloosheid in verband bracht met de fundamentele vraag naar de zin van het zijn. Wie juist alles in handen wil hebben en controleerbaar wil houden, ziet de zin der dingen niet meer.
Victor Droste
Omdat de zin der dingen in een reeds bestaande traditie aan ons verschijnt. De wereld, met daarin tradities en betekenisvelden, is er al. Gezag als een kompas uit het verleden dat via traditie tot ons spreekt, ebt weg. We horen de voetstappen van het nihilisme.
Nu denkt u misschien: wat een vermoeiend, vervelend abstract vertoog is dit. Geef me eens een hedendaags voorbeeld. Weekblad Elsevier bedient u op uw wenken.
Elseviers omslagverhaal ging over Victor Droste, 27 jaar oud en afkomstig uit het Overijsselse dorpje Heeten. Victor, een onopvallende vmbo-leerling, groeide in een dorp van 4.200 zielen.
Maakbaar
‘Iedereen kent Victor als de teruggetrokken jongen die nog thuis woont en al jaren de post rondbrengt,’ schrijft Nikki Sterkenburg in Elsevier. Feesten, slapen en werken waren Victors voornaamste activiteiten.
Alle tradities waarin hij opgroeide, zoals wetenschap, kerk, anti-kerk, politiek, collectieve moraal, waren zinloos geworden voor Victor. Hij was niet meer in staat om betekenis toe te kennen aan de instituties, aan deze cultuur en aan deze moraal.
Zingeving is geen maakbaar fenomeen. We kunnen de dingen niet zomaar een specifieke zin geven. Talloze elementen zoals de geschiedenis, taal, cultuur, religie, anti-religie, liefde, respect voor regels vormen de inhoud van de reeds bestaande traditie waarbinnen de dingen een betekenis krijgen of de betekenis der dingen verandert.
Stomdronken
Wanneer het reeds bestaande er niet meer is, is alles zinloos: feesten, slapen en werken. In staat van zinloosheid verliest iemand zijn identiteit. En toch zoekt Victor naar de zin der dingen; zinloosheid leidt tot pijnlijke vormen van verveling:
‘Ik was op een feest. En het enige wat mensen tegen me konden zeggen – die allemaal stomdronken waren: “Wat is het toch een leuk feest.” Victor koopt een Koran. Was dat het eerste serieuze boek dat hij aanschafte?
En toen verscheen de zin der dingen. In 2010 sprak hij zijn shahada uit: er is geen godheid behalve Allah en Mohammed is zijn laatste profeet.
Nieuwe traditie
Een nieuwe identiteit was geboren: Zakariya. Zakariya wist niet in harmonie te treden met Victor. Als deze twee identiteiten met elkaar hadden kunnen harmoniseren, zou een hybride wereld zijn ontstaan. Maar Victor werd verslagen en gedood door Zakariya.
De nieuwe traditie waarbinnen Zakariya betekenis toekent aan de wereld, is niet alleen de ontkenning van het Europese nihilisme, maar vooral een totale ontkenning van de hele Europese geschiedenis. Zakariya stond niet meer tegenover de zinloosheid, maar ook tegenover Europa als geheel.
Huiveringwekkend
De onverzoenbare wereld van Zakariya kon alleen nog op voet van oorlog verkeren met de wereld van Victor.
Zakariya werd een jihadist, een radicale salafist. In Den Haag en elders kwam hij samen met andere jihadisten om te luisteren naar rondreizende imams en Al-Qa’ida-preken via internet.
En nu zit Victor uit Heeten – oftewel broeder Zakariya – in Aleppo. Lees dit huiveringwekkende verhaal, dat vooral iets over het Westen zegt.
Tragisch
Na het lezen van dit verhaal denk ik niet aan de jihad maar aan de ernstige consequenties die de heerschappij van zinloosheid kan hebben voor de toekomst van Europa. Vandaag is het jihadisme dat een zingevend instituut wordt, welke ideologie wil de zingevende instantie morgen worden in een zinloos Europa?
Hier spreekt het tragische verleden van Europa tot ons. Zakariya versloeg Victor.