De crisis rond de Zorgwet bracht het democratische tekort van de Eerste Kamer aan het licht. De oplossing is eenvoudig: hervorm de senaat en versterk de legitimatie ervan, of hef dit instituut op.
Mark Rutte en Diederik Samsom hebben hun eerste echte stresstest overleefd. Eigenlijk heeft het lang geduurd voordat dit kabinet met een echte beproeving werd geconfronteerd. De besluiten uit het Regeerakkoord werden, ondanks de complexe positie van de Eerste Kamer, tot op heden omgezet in wetten.
Dankzij de samenwerking tussen het kabinet en drie oppositiepartijen – D66, SGP en ChristenUnie – helpt dit kabinet zichzelf vooruit. Zij vormen samen met de regerende partijen een comfortabele meerderheid in de Tweede Kamer.
IJzeren discipline
Wanneer in de Tweede Kamer een ruime meerderheid bestaat voor het invoeren van een wet, moet een meerderheid in de Eerste Kamer daarmee instemmen. In de regel is dat geen probleem – precies de reden dat dit kabinet naar gedoogpartners heeft gezocht.
De drie gedoogpartijen moeten in de Eerste Kamer kabinetsvoorstellen steunen, en dat doen ze ook. Waar tot op heden geen rekening mee werd gehouden, waren de individuele leden van de Eerste Kamerfracties die het kabinet steunen. Het lukte alle partijen, de PvdA uitgezonderd, om de ijzeren fractiediscipline te handhaven. Maar het recente incident rond de invoering van een nieuwe zorgwet versterkt de gedachte dat er iets moet gebeuren met de positie van de Eerste Kamer.
Versnippering
In maart gaan we naar de stembus. We stemmen niet voor een nieuwe coalitie of een nieuwe regering, dat komt later. Maar de uitslag van de verkiezingen van maart 2015 zal de samenstelling en het functioneren van het toekomstige kabinet beïnvloeden.
De versnippering van de macht kan tot grote problemen leiden – en niet alleen bij besluiten die wezenlijk zijn voor de veiligheid en economie van Nederland. Mij gaat het in de eerste plaats om de democratische uitholling van ons systeem. Ik zal dit toelichten aan de hand van een voorbeeld: het lot van Kamerlid X.
Mandaat
Vier jaar geleden werden de leden van de Provinciale Staten gekozen, die daarna op basis van reeds vastgestelde lijsten door de landelijke partijen de leden van de Eerste Kamer aanwezen. Die lijsten zijn samengesteld door de leiders van de politieke partijen in de Tweede Kamer, samen met het partijbestuur.
PvdA’er X werd op de lijst gezet, waarop de PvdA-leden van de Provinciale Staten hem of haar aanwezen als lid van de Eerste Kamer voor de PvdA. Wat was precies het mandaat van persoon X, nu lid van de Eerste Kamer?
Dat mandaat kan vrijwel niemand definiëren. Eigenlijk heeft Kamerlid X geen mandaat gekregen van de Nederlandse kiezers.
Onbegrijpelijk
Kamerlid X is in feite de drager van het mandaat van zijn partijbestuur en zijn leider. De PvdA heeft Kamerlid X tot Kamerlid gemaakt met het oogmerk dat hij alle wetten die door de PvdA in de Tweede Kamer worden goedgekeurd, zal steunen.
Volgens de constitutionele traditie en de Grondwet mag Kamerlid X een wet verwerpen omdat die wet technisch niet deugt, bijvoorbeeld wanneer de wet in strijd is met andere wetten of de wet tegenstrijdige dan wel onbegrijpelijke bepalingen omvat.
Gebreken
Voordat in de Eerste Kamer een stemming wordt gehouden, kan de regering de beoogde wet terugnemen om de technische gebreken te herstellen. Daarna kan de wet met spoed aan de Tweede Kamer worden voorgelegd, en dan weer aan de Eerste Kamer.
Vervolgens keurt de Tweede Kamer de wet zonder al te veel problemen goed, omdat Kamerlid X de wet heeft verbeterd. Het betreft immers niet de kern, het politieke compromis. Dat zou normale gang van zaken zijn geweest.
Plotseling ontdekt Kamerlid X zijn eigen vergeten en verdrongen individuele politieke geweten. De Eerste Kamer is onderdeel geworden van harde politiek. Daardoor vervaagt de scheiding tussen de Eerste en Tweede Kamer en dreigt die zelfs naar de achtergrond te verdwijnen.
Democratisch tekort
De traditionele positie van de Eerste Kamer wordt gezien als een fenomeen uit de twintigste eeuw, maar wanneer Kamerlid X besluit op grond van zijn eigen politieke overtuiging een wet tegen te houden, ontstaat daarmee een democratisch tekort in het wetgevingsproces.
De kiezers kennen dit Kamerlid niet. Hij had geen programma. Er was één programma, namelijk dat van de PvdA dat via een regeerakkoord zou worden uitgevoerd. De spelregels van de democratie worden hiermee in de stijl van de 21ste eeuw doorbroken: het individuele geweten en de individuele motieven nemen de plaats in van het collectieve geweten en de collectieve wil.
Dat is de wereld van Facebook en Twitter.
Eenvoudig
De PvdA verkeerde gedurende de Kerstcrisis in een LPF-achtige toestand. Dit wordt een probleem voor alle partijen. Alle partijen, PVV, VVD, CDA en alle anderen, zullen in toenemende mate met LPF-achtige toestanden te maken krijgen.
De oplossing is eenvoudig: hervorm de Eerste Kamer en versterk de democratische legitimatie ervan, of maak een einde aan de Eerste Kamer. Een derde weg bestaat niet. Kamerlid X is het symbool voor de uitholling van de democratie in de 21ste eeuw.