Waarom kon de Russische president Vladimir Poetin het niet laten om buurland Oekraïne aan te vallen? De gruwelijke oorlog is het resultaat van zijn eigen misvattingen, schrijft Roberta N. Haar.
Lees de Engelse vertaling van dit artikel hier
De afgelopen weken hebben veel mensen hun theorieën aan mij voorgelegd over waarom de Russische president Vladimir Poetin vrijwillig een oorlog is begonnen tegen buurland Oekraïne. De opvattingen variëren van dat hij terminaal ziek is, totaal irrationeel, dan wel volkomen krankzinnig.
Alhoewel hij overduidelijk gewetenloos is en bereid aan beide kanten vele slachtoffers te laten vallen, zijn zijn daden een afspiegeling van die van eerdere autoritaire leiders. Poetins oorlog is het resultaat van zijn eigen misvattingen over de capaciteiten van zijn tegenstander, in combinatie met een overschatting van zijn eigen kracht.
Gevolgen van oorlog had Poetin niet doordacht
Roberta N. Haar is Professor of Foreign Policy Analysis and Transatlantic Relations aan de Universiteit Maastricht en het University College Maastricht.
Het besluit om Oekraïne binnen te vallen, is duidelijk het besluit van Poetin alleen. Domitilla Sagramoso, hoofddocent bij de afdeling oorlogsstudies op het King’s College in Londen, betoogt verder dat het militaire falen van het Russische leger het gevolg is van de structuur van het Russische politieke systeem – dat wordt geregeerd vanuit de top met weinig ruimte voor andersdenkenden.
Deze machtsstructuur leidde tot inlichtingendiensten die voor hun meerderen veel te optimistische analyses maakten. Dat droeg bij aan Poetins verkeerde beeld van Oekraïne. Deze hiërarchische structuur betekende ook dat Poetin het besluit om geweld te gebruiken zó geheim hield, dat analisten niet werd gevraagd om oorlogsscenario’s uit te werken.
Deze scenario’s zouden, ondanks een oorlogskas van 600 miljard euro, hebben geanticipeerd op een diep en langdurig Russisch economisch isolement, hogere inflatie en een lagere levensstandaard vanwege de sancties ingesteld door de Verenigde Staten en hun bondgenoten, die Rusland van belangrijke producten en technologie afsloten.
Poetin kon riskant besluit nemen dankzij politiek systeem in Rusland
Het bestuderen van oorlogsscenario’s had Rusland kunnen voorbereiden op een omgekeerde industrialisatie nu het te maken heeft met deze sancties. Ook betekent het een omvangrijke afname in Ruslands vechtcapaciteit nu het tegen een door het Westen gesteund Oekraïne vecht en de Europese Unie minder afhankelijk wil worden van Russische fossiele brandstoffen. Het leidt tot een mogelijk onvoorzien internationaal isolement voor de Russische staat als het verzuimt schulden af te betalen en westerse bedrijven hun Russische bezittingen verkopen en het land ontvluchten.
Als het Russische politieke systeem verregaande beslissingen door één persoon mogelijk maakt, dan is de volgende vraag waaróm Poetin zo’n riskant besluit nam. Een stap die zijn hele land op de lange termijn in gevaar brengt en op de kortere termijn misschien ook zijn eigen leiderschap.
Lees ook van Roberta N. Haar: Hoe Oekraïense crisis is op te lossen zonder gezichtsverlies voor Poetin
Het belangrijkste antwoord begint met de wetenschap dat er veel voorbeelden van egoïstische autoritaire leiders zijn die hun eigen macht en militaire kracht overschatten. Professor Daniel Kahneman van de Princeton University ontving in 2002 de Nobelprijs in de economie voor het identificeren van de gevaren van zelfoverschatting en de cognitieve snelkoppelingen die zelfverzekerde mensen maken die een ‘illusie van validiteit’ maken voor hun eigen daden.
Stalin en Hitler maakten vergelijkbare fouten
Ik gaf nog een ander voorbeeld in een college dat ik gaf in het programma TeenzCollege van de Universiteit van Maastricht. Hierin bekeek ik de oorzaken van de Tweede Wereldoorlog vanuit een buitenlandbeleid-perspectief. Ik wees daarbij internationale oorzaken aan, oorzaken die hun oorsprong vinden in de oorlogvoerende landen zelf en de drijfveren die voortkomen uit de belangrijkste figuren.
In het bijzonder richtte ik mij op twee dictators: Hitler en Stalin, die beiden de wereld catastrofaal verkeerd inschatten. Een voorbeeld. Op de vooravond van zijn aanval op de Sovjet-Unie, onder codenaam Operatie Barbarossa, schatte Hitler het beeld dat hij had van zichzelf verkeerd in, net als het beeld van zijn tegenstander, het beeld van de intenties van zijn tegenstander tegenover hem én zijn beeld van de mogelijkheden en macht van zijn tegenstander. Stalin maakte soortgelijke inschattingsfouten. Hij vertrouwde een mededictator meer dan de 84 waarschuwingen uit Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten waarin Stalin werd gewaarschuwd dat Duitsland op het punt stond hem aan te vallen.
Net als Poetin verblindde Hitlers minachting voor zijn vijand hem volledig, waardoor hij de strategische werkelijkheid van de vroege jaren veertig verkeerd zag. Zijn woedeaanvallen over een coup in Belgrado vertraagden Operatie Barbarossa met enkele weken. Hitlers overmoed leidde er verder toe dat hij negeerde wat Napoleon overkwam in 1812.
Poetin dacht dat oorlog tegen Oekraïne snel te winnen was
Bij Napoleons invasie van Rusland in 1812 stierven 400.000 Franse soldaten door de winterkou en de enorme afstanden. Zowel Hitler als Napoleon begon zijn oostwaartse opmars eind juni. Zij vertrouwden erop dat zij met een razendsnelle invasie hun oorlogsdoelen zouden bereiken. Hitlers overmoed leidde er ook toe dat hij het enorme Russische land onderschatte waarmee zijn troepen werden geconfronteerd, net als de hoeveelheid materiaal en wapens dat ‘Generaal Winter’ (Rusland) tot zijn beschikking had voordat hij uitgeput was. Door geen lessen te trekken uit het verleden, verloor de Wehrmacht de Slag om Moskou en sneuvelden 830.000 Duitsers.
Lees ook: Het is duidelijk dat ook Poetin dacht zijn leger naar Oekraïne te sturen voor een korte, snelle oorlog tegen een vijand die hij minachtte en waarvan hij dacht dat die zich snel zou overgeven. Poetin verwachtte Kiev in drie dagen te kunnen innemen en op 9 mei, de Dag van de Overwinning, de controle over heel Oekraïne te kunnen hebben. Poetin was niet de enige die Oekraïne verkeerd inschatte. Veel westerse militaire experts voorspelden ook met zekerheid dat een Russische verovering van het land slechts een kwestie van dagen was.
Bijna iedereen heeft Oekraïne onderschat. Deze onderschatting bleek vooral catastrofaal voor het Russische leger. Russische soldaten waren niet alleen verward door de doelstelling van de operatie, ze waren ook buitengewoon slecht voorbereid op de Oekraïense weerstand. Ironisch is dat het Russische leger zijn soldaten niet voorbereidde om Generaal Winter te bevechten, dezelfde meteorologische omstandigheden die een torenhoge tol eisten tijdens de Franse en de Duitse invasie.
Russische politieke systeem moedigt loyaliteit aan
Als Poetins voornaamste drijfveren gebaseerd zijn op zijn misvattingen, is het verleidelijk om te denken dat bij zijn vertrek de realiteitszin zal terugkeren. Meerdere mensen suggereren dat een liquidatie een nette manier is om de oorlog te beëindigen. Dit werd onder anderen gezegd door verslaggever Sean Hannity van de Amerikaanse nieuwszender Fox News. Hij zei ‘snij de kop van de slang af, dan dood je de slang’. Maar het verwijderen van Poetin is heel moeilijk, en hem iets aan zijn verstand proberen te brengen, is minstens zo lastig. Er is inmiddels genoeg officieel videobewijs dat aantoont dat niemand in het Kremlin moedig genoeg is om Poetin te vertellen dat hij verkeerd zit. Het laat zien dat het tegenspreken van de tsaar bijzonder gevaarlijk is.
Meerdere video’s laten zien dat Poetin zijn hoogste stafleden vernedert wanneer zij andere mogelijkheden of alternatieve (aanvals)plannen voorstellen. Het Russische politieke systeem moedigt loyaliteit aan, maar tegelijkertijd leidt het tot de angst om verraden te worden en beloont het hebzucht. Het maakt Poetins vertrek – met een kogel of op andere wijze – amper mogelijk.
Daarnaast is in Rusland de oppositie volledig weggevaagd en verbannen, het gevolg van grootschalige repressie en het gevangennemen van tegenstanders met verzonnen aantijgingen. Ook is er geen burgermaatschappij waarop een nieuw Rusland kan worden gebouwd. Hier komt bij dat de publieke opinie verregaand is gemanipuleerd door jarenlange repressie van elke informatie die tegen de officiële lijn ingaat.
De staat die Poetin creëerde, zal ook na hem voortbestaan
Zo hebben de staatsmedia een parallel universum gecreëerd, gebaseerd op het narratief dat Rusland een belegerde vesting is. Dit betekent dat een groot deel van de publieke opinie Poetins redenering over de oorlog in Oekraïne omarmt. Zelfs tot op het punt dat sommige Russisch sprekende Oekraïners de Verenigde Staten beschuldigen van Russische bombardementen.
Uiteindelijk, zoals bij alle dictators, is overleven – en het overleven van zijn vijanden – Poetins hoofddoel. Bruce Bueno de Mesquita en Alastair Smith laten in hun Handboek van de Dictator zien dat kwaadaardig gedrag een vereiste is om aan de macht te blijven. Dat soort leiders geeft niks om het nationaal belang, of om hun eigen burgers, tenzij dat een vereiste is voor hun eigen overleven. Dit betekent ook dat het onwaarschijnlijk is dat Poetin een nucleaire oorlog zal beginnen, of een derde wereldoorlog, zoals sommigen denken.
Vanaf 1999, met de Moskouse ‘bombardementen’ die hem aan de macht brachten, heeft Poetin stapje voor stapje een autoritaire staat gecreëerd die hem eeuwig leiderschap garandeert. Het echte Russische politieke systeem heet Poetinisme. Dit betekent dat zelfs wanneer Poetin weg is – en zijn botox-met-champagne-en-kaviaarlevensstijl hem inhaalt – de staat die hij creëerde nog lang zal voortbestaan.