Staat de scheiding der machten ter discussie? Amsterdamse rechters mengen zich in politiek debat

Het is een uitzonderlijke actie: de Amsterdamse rechtbank wil ‘in gesprek met lokale beleidsmakers’. De rechters leveren in een rapport felle kritiek op de lokale én landelijke politiek.

In het rapport De blik naar buiten dat deze week verscheen, spreken de Amsterdamse rechters zich uit over problemen die de politiek volgens hen niet oplost. Onder meer de woningmarkt, schuldhulpverlening en jeugdzorg komen aan bod.

Naast algemene zorgen over bijvoorbeeld de ‘schrijnende situaties’ door het woningtekort in Amsterdam, gaat de rechtbank in op het beleid. Zo zou de Amsterdamse politiek de ingewikkelde urgentieregeling voor het verlenen van voorrang op sociale huurwoningen ‘tegen het licht moeten houden’.

Daarnaast vindt de rechtbank dat de gemeente burgers met schulden vaker naar de schuldsanering moet verwijzen. Burgers in de schuldsanering krijgen een door de rechter opgesteld ‘plan van aanpak’ om uit de schulden te komen. Bedrijven en andere schuldeisers zijn verplicht mee te werken aan dit plan.

Kritiek op migratiebeleid

Ook op het landelijke migratiebeleid heeft de rechtbank kritiek. De plotselinge beslissing van staatssecretaris Eric van der Burg (VVD, Asiel) om de verblijfsvergunning voor zogeheten derdelanders uit Oekraïne te beëindigen, plaatste hen volgens de rechtbank ‘in een onmogelijke positie’. ‘De vele procedures en onduidelijkheden die daaruit zijn ontstaan tussen overheidsorganisaties, breken het vertrouwen in de democratische rechtsstaat af,’ meldt het rapport.

Waarom maakt de rechtbank Amsterdam de keuze om ongevraagd advies te geven aan de politiek? De rechters zien het als hun ‘maatschappelijke taak’ om ‘actief stelling te nemen in het maatschappelijk debat’, zegt een woordvoerder.

Het rapport, dat voortaan jaarlijks zal verschijnen, is volgens de rechtbank een weloverwogen keuze. De rechtbank wil niet politici ‘vertellen wat ze moeten doen’, maar wil met het rapport ‘tonen wat wij dagelijks zien in de rechtbank’.

Tijdgeest

Het past bij de tijdgeest dat rechters hun ervaringen delen met de politiek, zegt Wendy Yan (28, Universiteit Utrecht), die promoveert op de constitutionele dialoog tussen rechter en wetgever. Ze geeft als voorbeeld de nasleep van de Toeslagenaffaire. De rechtspraak ging diep door het stof, en gaf later in een eigen rapport toe burgers te weinig hebben beschermd tegen de overheid.

Volgens Yan is er geen sprake van ‘overschrijding van de grenzen’ door de rechtbank, omdat de gemeente het advies ook naast zich kan neerleggen. Ze juicht het initiatief toe: ‘Dit draagt bij aan een constructieve samenwerking tussen staatsmachten en versterkt de transparantie en verantwoording, niet alleen naar de wet- en regelgever, maar ook naar de samenleving.’

Machtenscheiding

Toch is het Amsterdamse rapport niet vanzelfsprekend. Normaliter geeft de rechtspraak geen mening over wat de politiek doet. Zoals Dineke de Groot, president van de Hoge Raad, in haar Kees Lunshoflezing zei: ‘De Hoge Raad spreekt door zijn uitspraken.’

Sinds klimaatorganisatie Urgenda in 2015 via de rechter de regering dwong om de klimaatdoelstellingen na te leven, is de discussie opgelaaid over de traditionele scheiding der machten. Critici die zich afvroegen of de rechter in de Urgenda-zaak niet te veel op de stoel van de wetgever zat, zullen de Amsterdamse aanpak met opgetrokken wenkbrauwen volgen.

Anders dan bij de Urgenda-zaak, vroeg dit keer geen burger of organisatie de rechter om een oordeel over het doen en laten van de overheid. De Amsterdamse rechtbank gaat met haar rapport dus nog een stapje verder dan haar collega’s in de klimaatzaak.