Islam Karimov, de president van Oezbekistan, is overleden, op 78-jarige leeftijd. Hij regeerde bijna drie decennia met ijzeren vuist in het postcommunistische land. Wat betekent zijn overlijden voor de sociale situatie in Oezbekistan? Wie zal hem opvolgen? En wat betekent dit voor de relatie met Rusland?
De dood van Karimov is waarschijnlijk een aantal dagen stilgehouden. 17 augustus was het laatste optreden van de leider en achter de schermen wordt waarschijnlijk hard gewerkt aan zijn opvolging. ‘De gevolgen van zijn dood zijn eerder psychologisch dan structureel,’ zegt Bruno De Cordier, Centraal-Azië-expert en hoogleraar Conflict- en Ontwikkelingsstudies aan de Universtiteit Gent, tegen elsevier.nl.
Gezicht van het bestuur verdwijnt, niet het bestuur zelf
Na bijna dertig jaar onder het regime van Karimov, kan de meerderheid van de Oezbeken zich weinig anders voorstellen. En inhoudelijk zal weinig veranderen: het bewind van de president bestond uit een groot staatsapparaat, vertrouwelingen en verschillende fracties. Het was dus geen one man show van Karimov.
Regime? De Cordier ziet overeenkomsten tussen het regime van Hosni Mubarak, de voormalige president van Egypte, en het bewind in Tashkent. Twee belangrijke verschillen: in Oezbekistan is het leger niet zo machtig, het regime juist wel. En in het geval van Mubarak was er nog enigszins sprake van oppositie, terwijl Oezbeekse oppositiepolitici al lange tijd in ballingschap verkeren.
Wel zal het gezicht van het bestuur verdwijnen. Hoewel in Oezbekistan geen sprake was van een persoonlijkheidscultus zoals in Noord-Korea van Kim Jong-un, is de familie van Karimov een nationale sensatie. Enkele jaren geleden leek zijn oudste dochter, Gulnara Karimova, nog de gedoodverfde kandidaat om de president op te volgen.
Maar in 2013 ging het fout: de zakenvrouw, ontwerper en beroemdheid kwam in opspraak door beschuldigingen dat zij zou zijn betrokken bij corruptiezaken waarbij zij naar schatting honderden miljoenen had gewonnen. Karimov plaatste zijn dochter uiteindelijk onder huisarrest.
Wie dan? Nigmatilla Yuldashev, voorzitter van de Oezbeekse senaat, wordt waarschijnlijk interim-president. Huidige vicepremier Rustan Azimov, tevens de minister van Financiële Zaken, wordt ook aangewezen als mogelijke opvolger. Maar het zou ook kunnen dat iemand van buiten de politieke elite uiteindelijk de nieuwe president wordt. ‘Het is waarschijnlijker dat een totaal onbekende persoon uit, of verbonden met, de inlichtingendienst, naar voren zal worden gebracht,’ aldus De Cordier.
Sociale onrust
De nieuwe president heeft in ieder geval een belangrijke taak te vervullen, onder druk van het bewindsapparaat: de sociale rust bewaren. ‘De onlusten in Andizjan in mei 2005, waar officieel 187 maar waarschijnlijk meer dan 800 Oezbeken die in opstand kwamen, werden gedood door het leger, liggen nog in het geheugen. Dat zou de Oezbeekse bevolking er voorlopig van kunnen weerhouden om in opstand te komen. Ook omdat er grote sociale problemen zijn en er sprake was van kunstmatige stabiliteit van de maatschappij, en de rust werd alleen bewaard door het ijzeren regime.’
Volgens De Cordier hebben de Oezbeken echter ook de Arabische Lente en de dramatische gevolgen van de opstand, bijvoorbeeld in Libië en Syrië, in het achterhoofd. ‘Dat werkt voorlopig nog wel ontradend.’
Wat betreft de relatie met Rusland, die zal dubbelzinnig blijven, zoals in de afgelopen decennia. Er is zeker geen sprake van onvoorwaardelijke steun onderling, maar wel van financiële afhankelijkheid. Zo werken heel veel Oezbeekse gast- en seizoenarbeiders in Rusland. Dat beeld wordt geminimaliseerd, maar de financiële impact is behoorlijk.