Met tact, persoonlijke warmte, geluk en een groot politiek instinct verwezenlijkte CDU-kanselier Helmut Kohl (1930-2017) in 1990 de hereniging van West- en Oost-Duitsland. Hij werd een Übervater voor alle Duitsers. Kohl overleed vrijdag in zijn woonplaats Ludwigshafen.
Helmut Josef Michael Kohl (3 april 1930-16 juni 2017), die voor eeuwig bekend zal staan als de grondlegger van de Duitse eenwording, was zowel de langste als de langst regerende bondskanselier van Duitsland. Met zijn 1,93 meter en ruim 120 kilo vertegenwoordigde de ‘zwarte reus’ de zogeheten Bonner Republik. Dat wil zeggen: hij stond voor het oude, betrouwbare West-Duitsland met zijn overzichtelijke hoofdstad Bonn aan de Rijn. Conservatief, harmonieus, bescheiden en welvarend.
Op 31 oktober 1996 brak Kohl het record van langstzittende naoorlogse kanselier. Die dag haalde hij zijn verre voorganger Konrad Adenauer in, wiens politieke kleinzoon hij wilde zijn. Pas in 1998 – na zestien jaar te hebben geregeerd – werd de realist Kohl vervangen door de sociaal-democraat Gerhard Schröder. De regering verhuisde van Bonn naar Berlijn. Er kwam een hedonistische, wankelmoedige en armere staat voor terug: de Berliner Republik.
Vóór Europa
Net als Adenauer representeerde Kohl de christen-democratische CDU/CSU. Beide politici waren liberaal-katholiek gezind, pro-westers, voorstander van de sociale markteconomie en boven alles: vóór Europa. Terwijl Adenauer het fundament legde voor het Wirtschaftswunder, de economische opbloei in de jaren vijftig van de vorige eeuw, ontpopte Kohl zich tot de gepassioneerde nestor van het verenigde Europa. Hij stond aan de wieg van de Europese Unie, en werd peetvader van de eenheidsmunt euro.
Adenauer was de sluwste naoorlogse Duitse politicus, maar de gepromoveerde historicus Kohl was ongetwijfeld de gelukkigste. Met veel tact, persoonlijke warmte en nog meer Fortüne, geluk, verwezenlijkte hij in 1990 wat niemand voor mogelijk had gehouden: de Wiedervereinigung, de hereniging van West-Duitsland (de BRD) en Oost-Duitsland (de vroegere DDR). Vijfenveertig jaar na de Duitse deling en minder dan één jaar na de val van de Berlijnse Muur smeedde hij aaneen wat jarenlang bij elkaar had gehoord. Surfend op de golven van de eenheid werd hij een Übervater voor alle Duitsers.
‘Mensenmens’
De Einheitskanzler was gezegend met een groot politiek instinct. Een ‘mensenmens’: voor Kohl draaide alles in de politiek om personen. Hij had vrienden op alle continenten, en werd volledig vertrouwd door de Amerikaanse president George Herbert Walker Bush, en diens ambtgenoot Michail Gorbatsjov uit de Sovjet-Unie. Kohls telefoon-diplomatie werd wereldberoemd.
Bestellen: Ter Herinnering Helmut Kohl (1930-2017)
In deze ruim geïllustreerde uitgave belicht Elsevier Weekblad het leven van de bondskanselier die beide Duitslanden heeft herenigd. Oene van der Wal beschrijft het leven van de jonge Kohl en zijn politieke carrière bij de christen-democratische CDU. Elsevier Weekblad-redacteur Syp Wynia gaat in op de belangrijke rol die Kohl, Der Macher, speelde in de Europese eenwording. Bestel nu >
Zonder Bush en Gorbatsjov was de eenwording nooit tot stand gekomen. Maar zonder Kohl, die een unieke kans greep, was het nooit zo soepel verlopen. Hij benutte alle marges van de politiek, zelfs tegenover de conservatieve premier Margaret Thatcher van Groot-Brittannië, die hem niet gunstig gezind was en de Duitsers klein wilde houden. Met Gorbatsjov filosofeerde hij op een kademuurtje langs de Rijn over de eeuwigheid en over persoonlijk vertrouwen. Dat gesprek vormde de basis voor elk verder contact. ‘Geschiedenis,’ zei Kohl later zelfbewust,‘is maakbaar.’
Makkelijk ging dat uiteraard niet, omdat de hereniging geen doorgestoken kaart was en een meesterplan ontbrak. In het derde deel van zijn Erinnerungen (Herinneringen), dat in 2007 uitkwam, vergeleek Kohl het eenwordingsproces zelfs met ‘het waden door een moeras, op zoek naar een begaanbaar pad’.
Olifantengeheugen
Helmut Kohl hield van de grote lijnen. Hij was geen Aktenfresser die zich bekommerde om triviale details, al had hij wel een olifantengeheugen. ‘Die Birne’ noemden zijn tegenstanders hem. De peer. Later werd dat ‘de boeddha’, vanwege zijn ongenaakbaarheid en de botte manier waarop hij linkse journalisten kon terechtwijzen.
De Macher, krachtig leider, heette hij ook. Net als zijn sociaal-democratische voorganger Helmut Schmidt, die hem verafschuwde, had hij een feilloos gevoel voor de macht, en voor wat er nodig is om aan de macht te blijven. Maar anders dan de hyperrationele Noord-Duitser Schmidt dacht Kohl steevast in termen van vrienden en van vijanden. Tot op hoge leeftijd koesterde hij de mensen die hij waardeerde.
Onverstoorbaar, volks, benaderbaar. Kohl was iemand die op zijn instincten dreef, maar met beide benen op de grond bleef – geaard als hij was in het vulkanische heuvellandschap van Rijnland-Palts, de deelstaat waar hij jarenlang minister-president was geweest, en die hij van een armenhuis had weten te veranderen in een van de belangrijkste exporteurs van Duitsland.
Zwarte boekjes
Zijn partij, de CDU, leidde Kohl een kwart eeuw als een modelorganisatie. Hij kende iedereen. Hij hield elke adreswijziging nauwgezet bij in zijn beruchte zwarte boekjes en wist precies welke partijvriend een kleinkind had gekregen of in de problemen zat. Zo spon hij een fijnmazig web van relaties, vriendschappen, patronage, afhankelijkheid en beloning. In ruil daarvoor verlangde hij absolute loyaliteit en zwijgzaamheid.
Soms gedroeg hij zich als een ouderwetse leenheer, een keurvorst die naar eigen goeddunken beloonde en bestrafte. Een rücksichtslose machiavellist was hij evenwel niet, want als verzoenende katholiek maakte hij zijn politieke tegenstanders nooit helemaal af. Sterker: ook zij konden meestal rekenen op een baantje.
Zijn norm was de uitgestoken hand, zijn scherpste wapen zijn tact. Nooit wilde hij de allerbeste zijn. Als klassevertegenwoordiger lette hij er op de middelbare school al op dat de langzaamste het tempo aangaf. Kohl was een echte Rijnlander. Zijn Heimat Rijnland-Palts is een van de warmste streken van Duitsland. Abrikozen, amandelbomen, vijgen, perziken en een enkel Mariabeeld staan er langs de weg. ‘Wie op God vertrouwt, heeft juist gebouwd’ – dat soort teksten staat er op houten balken boven de poorten van afgelegen boerderijen.
Hitlerjugend
Kohl werd er geboren in een eenvoudige twee-onder-één-kapwoning in een buitenwijk van het Zuid-Duitse Ludwigshafen. Een bescheiden jeugd. Zijn vader was belastingambtenaar, zijn grootvader boer – nooit is Helmut vergeten waar hij vandaan kwam. Als jongen fokte hij konijnen voor de slacht en kweekte hij zijderupsen in de tuin met veertig fruitbomen. De boomgaard lag achter het huis dat het gezin had geërfd van Helmuts andere opa, een organist en leider van het plaatselijke kerkkoor. Met veel plezier vertelde Kohl dat hij eens een kip net zo lang had gedresseerd totdat die over een krijtstreep kon wankelen en op commando met zijn vleugels sloeg.
Hij las de indianenboeken van Karl May, werd misdienaar, en ontkwam er niet aan om tijdens de Tweede Wereldoorlog lid te worden van de Hitlerjugend, de grootse jeugdorganisatie in toenmalig Duitsland, waar hij Jungenscharführer (jeugdgroepsleider) werd. Na de oorlog leerde hij met een groepje voormalige leden van de Hitlerjugend wat het betekent om je wil door te zetten, macht af te dwingen en te heersen. Zo werd hij de Leitwolf, de sterkste wolf in de roedel – en zijn woord werd wet.
Later verslond bij monografieën, biografieën, romans en dikke historische boeken over de Duitse gegoede burgerij. Die klasse had hij leren kennen via zijn echtgenote Hannelore (1933-2011). Haar vader was ingenieur, fabriekseigenaar en uitvinder. Haar grootvader was senator in Bremen.
Wanneer er thuis in Oggersheim, waar de Kohls jarenlang woonden, bezoek kwam, dan speelde Hannelore de bossanova op het huisorgel, schreef het weekblad Der Spiegel. In 2001 pleegde zij zelfmoord, omdat ze aan een pijnlijke lichtallergie leed. Onder deze persoonlijke tegenslag heeft Kohl lang geleden.
Pfälzer Saumagen
De oud-kanselier hield van lange wandelingen door de wijnbergen en door donkere bossen, maar vermoedelijk was hij nog meer gesteld op stevige eet- en drankfestijnen. Hij was vooral dol op Pfälzer Saumagen, een vlees- en groentegerecht dat in varkensmaag gehuld, gekookt en in plakken gebakken wordt opgediend. Maar hij hield evenveel van spaghetti carbonara als van Leberwurststrudel, met zuurkool en slagroompuree. Wie de kanselier ooit van dichtbij heeft meegemaakt, weet dat hij op een avond gerust twee flessen flinke witte wijn (Spätburgunder Weissherbst) achterover kon slaan, waarna hij doodgemoedereerd aanschoof bij de kelners, de koks en de chauffeurs om de politieke situatie te bespreken.
Wrevel tussen Kohl en Lubbers
De sociaal-democraat Wim Kok en de christen-democraat Helmut Kohl tutoyeerden elkaar. Ze deelden plichtsbesef, arbeidsethos, en het Europees pragmatisme. Ze vertrouwden elkaar en werden politieke vrienden.
Aanvankelijk konden ook Ruud Lubbers en Helmut Kohl het goed met elkaar vinden. Beiden waren katholiek en lid van een christelijke partij. Het ging mis toen minister-president Lubbers bezwaar aantekende tegen het snelle Duitse eenwordingsproces.
Begin december 1989, een maand na de val van de Berlijnse Muur, werd in Straatsburg een diner gegeven voor de staats- en regeringsleiders. Lubbers plaatste vraagtekens bij het tienpuntenplan waarmee Kohl de eenwording tussen West- en Oost-Duitsland wilde verwezenlijken. Volgens hem kon er beter niet worden gesproken van één Duits volk.
Later ging Lubbers om. Maar zijn kritische opstelling, ook in de Tweede Kamer, leidde ertoe dat hij in 1994 een benoeming tot voorzitter van de Europese Commissie misliep. Daar zat Kohl zelf achter. ‘Ruud irriteerde mij. Hij wilde geen water in de wijn doen,’ zei Kohl nog in 2007.
Deze amicaliteit zou hem later opbreken. Want Kohls werkelijke vriendenkring was klein. Hij leefde geïsoleerd in zijn Kanzler-bungalow in Bonn, die was gebouwd door een voorgaande kanselier, de christen-democraat Ludwig Erhard. Het huis stond in het Kanzler-park, met oude Californische mammoetbomen, uitzicht over de Rijn en een landingsplaats voor de helikopter. In zijn gebreide vest, achter zijn massieve bureau met de stenenverzameling, kwam Kohl steeds verder van de werkelijkheid af te staan. Een groepje vazallen omringde hem – weerwoord stelde hij niet meer op prijs.
Geheime boekhouding
In 1999, na zijn vertrek uit de politiek, raakte Helmut Kohl verzeild in een partij-financieringsschandaal, de Spendenaffäre, nadat bekend was geworden dat zijn CDU via een geheime boekhouding jarenlang illegale schenkingen had ontvangen. Of hij zich persoonlijk had verrijkt, kon nooit worden bewezen, maar razendsnel voltrok zich de demontage van de kanselier van de eenheid.
Als een stalinistische relikwie werd hij van zijn sokkel gestoten. Om zich te profileren nam de nieuwe partijleider Angela Merkel hem zijn erevoorzitterschap af. Het was een klap in het gezicht van Kohl, die na zijn actieve loopbaan nooit rozen had willen kweken, wat Konrad Adenauer deed, of uitgever van een weekblad wilde worden, zoals Helmut Schmidt.
Toch benutte Kohl zijn tijd goed. Al in 2000 zette zijn renaissance in. Hij begon lezingen te geven en publiceerde een enkel beschouwend verhaal. Soms gaf hij een interview. En hij ging boeken schrijven. In 2004 werd hij door de CDU gerehabiliteerd, waarna hij uitgroeide tot een heus politiek orakel.
Ook daardoor kon het beeld postvatten dat Helmut Kohl de laatste Europese staatsman van formaat is geweest. Politiek veldheer, strateeg: de Economische en Monetaire Unie die er in 1999 kwam, werd zijn kind. Na de Duitse eenwording wilde hij per se de Europese eenwording verwezenlijken. Alleen hij stond garant voor stabiliteit, heette het in Washington en Parijs.
Volharden
De negentiende-eeuwse Franse diplomaat en politicus Alexis de Tocqueville wist dat een democratie slechts met de grootste moeite ‘de details van een belangrijke onderneming’ kan regelen. Daarna moet ze volharden in het eenmaal gemaakte voornemen en de uitvoering ervan ‘ondanks ernstige hinderpalen voltooien’.
De woorden van De Tocqueville passen goed bij Helmut Kohl. Altijd werd hij onderschat. Hij heette een provinciaalse politicus te zijn, hij zou lispelen, zijn taal niet beheersen, en weinig te vertellen hebben. Wie zich door Kohls Herinneringen worstelt, weet beter, juist omdat hij zich dankbaar en informatief opstelde, en eindelijk zijn eigen fouten durfde toe te geven. Eén daarvan is de veel te optimistisch ingeschatte omwisseling van de waardeloze Oost-Duitse mark in de stabiele West-Duitse D-mark, in 1990 – tegen de ridicule wisselkoers van 1 op 1.
Tijdens zijn leven kon de eigenzinnige Helmut Josef Michael Kohl niet iedereen van zijn gelijk overtuigen. Maar al ver voor zijn overlijden was duidelijk dat zijn politieke bestaan veel meer zou opleveren dan een voetnoot in de geschiedenis. Sterker: de zwarte reus uit Oggersheim was niet slechts de langste en de langst regerende bondskanselier. Misschien was hij zelfs de beste.
De auteur van dit artikel, Willem Wansink, was jarenlang verbonden aan weekblad Elsevier. Van 1996 tot eind 2001 was hij correspondent in Bonn en Berlijn.