Buiten Westminster en de chaos daar, verharden ook de tegenstellingen over de Brexit onder de Britten. De roep om een tweede referendum zwelt aan, anderen denken dat alles vanzelf wel goed komt.
De zon schijnt naar binnen door de glas-in-loodramen van het Anglicaanse kerkje op de Blackheath, een groene oase in Londen. De wierook vormt een laaghangende mist boven de eikenhouten knielbanken en de laatste klanken van John Kebles hymne Blest are the pure in heart sterven weg. Een parochiaan gaat voor in het gebed. Met zijn diepe stem en langgerekte klinkers vraagt de oude man op deze zondag goddelijke steun, en wijsheid, voor de nabestaanden van het straatgeweld in de Britse hoofdstad, voor de in levensgevaar verkerende Pakistaanse christen Asia Bibi en… ‘voor het Britse kabinet in deze moeilijke tijden’.
Bidden voor Theresa May en de haren is geen overbodige luxe tijdens het onvoorspelbare Brexit-eindspel. In de dagen voorafgaand aan de kerkdienst heeft de premier met moeite de eerste hindernissen genomen. ‘Get on with it’ is haar motto. Dat wordt gedeeld door de zwijgende meerderheid van de Britten: ‘En nu doorpakken.’ De Conservatieve leider vertoont steeds meer overeenkomsten met de zwarte ridder uit Monty Python’s Flying Circus die probeert te voorkomen dat koning Arthur een brug oversteekt. Hij verliest de ene ledemaat na de andere, maar blijft onverbeterlijk optimistisch. ‘Het is maar een schrammetje,’ roept hij, terwijl het bloed uit zijn gehavende romp spuit.
Mays geluk is dat haar opponenten incapabel zijn, wat werd aangetoond tijdens de coup van de Brexiteers onder leiding van Jacob Rees-Mogg. De mislukte poging om haar te verwijderen uit 10 Downing Street, heeft May zelfs iets sterker gemaakt. Mays probleem, zo blijkt uit peilingen, is dat weinig Engelsen het ontwerpakkoord zien als de ‘wil van het volk’. Leavers (vertrekkers) en Remainers (blijvers) zijn het erover eens dat dit een Hotel California-Brexit is: You can check out any time you like / But you can never leave. Dat de Brusselse onderhandelaar Michel Barnier en voorzitter Donald Tusk van de Europese Raad zo zelfgenoegzaam overkomen, duidt er volgens hen op dat het akkoord een puik resultaat is voor de EU.
In de ogen van de pragmaticus May en haar eurogezinde adviseurs is het opgestelde akkoord een compromis: het redt de economie en beantwoordt aan het referendumresultaat, een nipte 52-48-zege voor Leave. Het is een praktische regeling, net zoals de Anglicaanse kerk dat is: katholiek zonder Rome. Mays Brexit is een politieke variant daarop: lidmaatschap van de Europese Unie zonder Brussel. Maar zoals het er nu naar uitziet, gaat het Britse parlement dit beoogde akkoord in de eerste weken van december afschieten. Op 11 december wordt erover gestemd. Remainers en Brexiteers willen beiden hun grote gelijk halen en zo zetten ze deze hedendaagse versie van de Engelse burgeroorlog (1642-1651) op ongewapende wijze voort.
Brits zelfmedelijden: ‘Koloniaal bestuur door buitenlandse machten’
De brieven in het eurosceptische dagblad The Daily Telegraph hebben dan weer een hoog Battle of Britain-karakter. ‘Is geen minister-president beter dan een slechte minister-president?’ vraagt Ian King uit Goring-on-Thames zich af met een knipoog naar Mays mantra ‘Geen deal is beter dan een slechte deal’. ‘Nee, nee, nee. Geen akkoord. Geen geld. Geen vis,’ eist Paul Richmond uit Godalming. In dezelfde krant heeft Boris Johnson, koning Brexit, de voorgestelde overeenkomst met gevoel voor Brits zelfmedelijden omschreven als ‘het accepteren van koloniaal bestuur door buitenlandse machten en gerechtshoven’.
WAT STAAT ER IN DE MAY-DEAL?
In de scheidingsakte zoals onderhandeld door premier May staat dat de Britten hun financiële verplichtingen aan de Europese Unie nakomen (zeker 39 miljard pond, 44 miljard euro), dat Europese burgers in het Verenigd Koninkrijk kunnen blijven (en de Britten op het vasteland) en dat er tot 2021 een overgangsperiode komt. Het Verenigd Koninkrijk en de Unie hopen dan een vrijhandelsakkoord te sluiten, waarin onder meer oplossing komt voor het openhouden van de grens tussen Ierland en Noord-Ierland. Zolang die er niet is, is er een vangnet: dan blijven de Britten binnen een douane-unie en blijft Noord-Ierland de regels van de gemeenschappelijke markt volgen.
De scheidingsakte is een bittere pil voor de Britten, maar de belofte van de Europese Unie om aan te sturen op een positief handelsakkoord, verzacht voor hen de pijn.
Jacob Rees-Mogg, die andere Brexit-voorganger, voorziet dat het ooit trotse koninkrijk een vazalstaat van de Unie wordt. De hoop van Johnson en de Jacobijnen is nog steeds dat er een vrijhandelsakkoord komt zoals Canada dat met de EU heeft, zodat Londen vrij kan onderhandelen met andere niet-Europese landen. Mocht Super Canada niet lukken, dan hoeft een Managed No Deal – een akkoordloze Brexit met ad-hocovereenkomsten – volgens de Brexiteers ook geen ramp te zijn. Johnson heeft de angst voor de problemen op ‘29 maart 2019’ vergeleken met de achteraf onnodige vrees voor de millennium bug. Brussel kan de Britten laten bloeden, maar de hoop – waarschijnlijk ijdel – is dat het continentale bedrijfsleven dat voorkomt.
Nederlander tussen de BrexiteersVeel Britse krantenlezers en televisiekijkers zullen het zich hebben afgevraagd: wie is toch die kalende man met bril en kleine baard die altijd naast bekende Brexiteers als Jacob Rees-Mogg, David Davis en Owen Paterson op het podium zit? Wel, het is de Nederlandse douane-deskundige Hans Maessen.
De Brexiteers zijn niet dol op experts, maar deze ervaren adviseur is een man naar hun hart. De Roermonder beweert dat de grens tussen het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie ook na een harde Brexit open kan blijven als goederen bij bedrijven worden ingeklaard. Om aan te tonen hoe het werkt, heeft hij Brexiteers onlangs rondgeleid bij Eurofrigo in Rotterdam en tevens heeft hij als deskundige de Lagerhuiscommissie voor Noord-Ierse zaken voorgelicht. Voor de Brexiteers is zijn visie – in jargon: maximum facilitation – cruciaal, omdat die een Canada-achtig akkoord met de Unie mogelijk maakt. De nieuwe buitengrens van de EU moet open blijven om te voldoen aan de Goede Vrijdag-akkoorden van 1998.
Er is een goede kans dat ook Theresa May (of haar opvolger) uiteindelijk bij Hans Maessen aanklopt, als de Britten nog geen duurzame oplossing hebben gevonden voor het Ierse grensprobleem. Er is volgens de Nederlander wel een belangrijke voorwaarde: het verouderde computersysteem dat de Britse douane gebruikt, moet worden vervangen. Dat is een proces dat tijdens de overgangsperiode kan plaatshebben.
De strubbelingen leiden ertoe dat de roep om een herkansingsreferendum toeneemt, zowel onder politici (onder wie Boris Johnsons broer Jo) als onder de bevolking. Dat laatste tonen kiezersonderzoeken aan, alsmede de anti-Brexit-parade van 700.000 mensen vorige maand in Londen, velen met een blauwe EU-baret op het hoofd. Ook door demografische verschuivingen – meer eurogezinde jongeren, minder eurovijandige ouderen – is de kans op een Remain-stem toegenomen. Dat kan overigens omslaan als duidelijk wordt dat de EU de Britten alleen onder slechtere voorwaarden – om te beginnen geen korting meer en wellicht het accepteren van de euro – weer toelaat.
Toch is zo’n tweede referendum volgens oud-premier Tony Blair logisch. ‘Als je het onmogelijke wegcijfert,’ zo parafraseerde de oud-premier Sherlock Holmes, ‘is wat overblijft, hoe onwaarschijnlijk ook, het antwoord.’
Brussel zit niet te wachten op zege der populisten
Maar er is een grote, praktische hobbel: omdat het Verenigd Koninkrijk geen referendumwet heeft, noch een geschreven grondwet, zal het een half jaar duren voordat zo’n volksraadpleging er komt. Dat vereist een verlenging van Artikel 50 (de uittreed-procedure), iets waar Brussel in de aanloop naar de verkiezingen van het Europees Parlement, en de verwachte zege der populisten, niet op zit te wachten. Een ander probleem bij een herziening zal het beschadigde vertrouwen in de democratie zijn van 17 miljoen Brexit-stemmers.
Het aanhoudende Brexit-debat bewijst hoe gevoelig dit onderwerp ligt. Maar zodra er geld in het spel is, maken die emoties plaats voor het boekhoudersperspectief. Zo heeft een groot deel van het Britse bedrijfsleven zich tijdens het jaarlijkse werkgeverscongres mopperend achter Mays compromis geschaard. Vooral het lidmaatschap van een douane-unie, en dus het openhouden van de grenzen, is belangrijk voor bedrijven. Napoleon noemde het eiland niet voor niets een ‘natie van winkeliers’. Bovendien vrezen ondernemers, boven alles, een regering onder leiding van de socialist Jeremy Corbyn, en die vrees is de belangrijkste politieke troef van May.
May gokt erop dat haar vastberadenheid en het credo ‘Get on with it’ genoeg zijn om de zwijgende meerderheid achter zich te krijgen, en in het verlengde daarvan de afgevaardigden in het parlement. Aan de ‘komt tijd, komt raad’-houding van de premier refereerde een andere spreker in genoemde kerk toen, met de donkere dagen voor Kerst in het vooruitzicht, het Charles Dickens-personage Wilkins Micawber ter sprake kwam. In de roman David Copperfield ploetert deze slonzige, roekeloze en aandoenlijke klerk dapper voort, op de been gehouden door het optimistische geloof dat ‘something will turn up’. Niemand in het ‘Verdeelde Koninkrijk’, noch in Brussel, weet wat dat ‘iets’ zal zijn. Maar het zal vast opduiken, en redding brengen.
‘Enige juiste is nieuw referendum’
Niet Tony Blair, maar zijn voormalige spindoctor Alastair Campbell is de grote man achter de campagne voor een tweede referendum, de zogeheten People’s Vote. Volgens hem is na tweeënhalf jaar duidelijk dat de Brexit-campagne was gebaseerd op leugens en valse beloften.
‘Ze riepen dat het sluiten van een gunstig akkoord makkelijk zou zijn,’ zegt Campbell (61) in een interview met Elsevier Weekblad. ‘Nu is duidelijk dat we minder goed af zullen zijn dan als lid, dat de Brexit geen land van melk en honing oplevert. Als je May vraagt of mensen het beter zullen hebben, dan kan ze geen antwoord geven. Dan zegt ze dat ze slechts de referendumuitslag heeft gehonoreerd. Het parlement staat voor een zware taak om ergens voor te stemmen waarvan het weet dat het tegen het landsbelang is.’
Volgens Campbell is een nieuw referendum de logische conclusie als politici er niet uitkomen. ‘Zie het zo: hoe vaak in je leven denk je niet: had ik dat maar gedaan. Wel, dit referendum biedt zo’n unieke kans. Dat er misschien onrust komt, is mogelijk. Maar dat mag geen belemmering zijn om te doen wat juist is.’
Campbell heeft er vertrouwen in dat zijn landgenoten dit keer wel voor het lidmaatschap stemmen: ‘Sinds het referendum zijn anderhalf miljoen kiezers overleden, veel ouderen. Die demografische verandering is gunstig voor ons.’