Impasse in Israël: seculier en religieus lijnrecht tegenover elkaar

De verkiezingen in Israël hebben net als in april een patstelling opgeleverd. Premier Benjamin Netanyahu (Likoed) zit in een lastig parket nu hij op zetels nipt is afgetroefd door uitdager Benny Gantz (Blauw Wit). Die ziet niets in een nieuwe rechts-religieuze coalitie waarmee Netanyahu al jaren regeert, maar lijkt zelf ook niet in staat een meerderheid te vormen. De impasse benadrukt de scheidslijn tussen seculieren en orthodoxe religieuzen in Israël. Vier vragen en antwoorden.

Wat is de laatste stand van zaken?

De Israëlische president Reuven Rivlin gaat zondag om de tafel om met de diverse politieke partijen te overleggen over de verkiezingsuitslag en mogelijke coalities. Dat zal geen makkelijk karwei worden: net als in april resulteerden de verkiezingen, die dinsdag werden gehouden, in een patstelling tussen de twee grootste partijen. Waar in april de conservatief-liberale regeringspartij Likoed van premier Benjamin Netanyahu de centrum-linkse partij Blauw Wit van Benny Gantz nipt aftroefde (36 om 35 zetels), is Gantz’ partij nu de grootste met 33 zetels tegenover 31 voor Netanyahu’s Likoed.

Een nederlaag dus voor de premier die al sinds 2009 regeert (en dat tussen 1996 en 1999 ook al deed), maar dat betekent zeker niet dat de weg vrij is voor Gantz. Het politieke landschap in Israël is dusdanig versplinterd dat beide kampen niet direct een meerderheid kunnen vormen in het Israëlische parlement, de Knesset. Nadat donderdag 97 procent van de stemmen was geteld, bleek dat zowel het door Netanyahu gewenste ‘rechts-religieuze’ blok (zie vraag 2) als Gantz’ ‘links-seculiere blok’ (zie vraag 3) diverse zetels tekort komen voor de benodigde meerderheid van 61 zetels.

Een beslissende rol lijkt daarom weggelegd voor voormalig Likoed-politicus Avigdor Lieberman, die jarenlang minister van Buitenlandse Zaken was in de eerste twee kabinetten-Netanyahu. Zijn seculiere, rechts-nationalistische partij Israël Ons Thuis (Yisrael Beitenu) won acht zetels en dus kan hij met zijn steun een van beide blokken aan een meerderheid helpen.

Waarover gingen de verkiezingen vooral?

Tijdens de campagne sprong vooral een verkiezingsbelofte van premier Netanyahu in het oog: precies een week vóór de verkiezingen beloofde hij zijn kiezers dat hij het oostelijke deel van de Westelijke Jordaanoever, volgens een groot deel van de internationale gemeenschap Palestijns gebied, wil annexeren. Dat deed hij ook al voorafgaand aan de verkiezingen in april, maar ditmaal zette hij zijn belofte extra kracht bij met een kaart:

Het plan leidde tot woede bij de omliggende Arabische landen, terwijl ook minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok (VVD) het afkeurde: annexatie door Israël is volgens hem ‘in strijd met het internationaal recht’ en ondermijnt ‘de levensvatbaarheid van de tweestatenoplossing en kansen op vrede’. Ook Netanyahu’s rivaal Gantz is tegen annexatie. Hij is, net als de linksere partijen, voorstander van een tweestatenoplossing.

Het verschil in inzicht over het al dan niet annexeren van een deel van de Westelijke Jordaanoever typeert de grootste scheidslijn tussen de kampen Gantz en Netanyahu: die tussen seculiere en orthodox-joodse Israëli’s. Waar eerstgenoemde groep hoopt met een (hermetisch van Israël afgesloten) Palestijnse staat vrede met de Palestijnen te bereiken, zijn Netanyahu en vooral zijn ultra-orthodoxe bondgenoten van mening dat juist die regio onlosmakelijk is verbonden met de joodse identiteit van Israël. Zij zien Judea en Samaria en de joodse nederzettingen die daar liggen als het Bijbelse hartland van Israël en zouden het onacceptabel vinden als daar een Palestijnse staat wordt gevestigd.

Ook op andere fronten domineren de meningsverschillen tussen het seculiere en het religieuze kamp de Israëlische politieke strijd (zie ook de reportage in het kader). Zo willen de ultra-orthodoxen vrijstelling van de dienstplicht, mede omdat mannen en vrouwen er niet gescheiden dienen. Daarnaast vinden de orthodoxe joden dat de sabbat (zaterdag) in ere moet worden gehouden als een religieuze rustdag, bijvoorbeeld door bouwprojecten op die dag stil te leggen en de winkels te sluiten.

In ruil voor politieke steun gaf Netanyahu, zelf overigens niet erg streng religieus, de ultra-orthodoxen dergelijke privileges. Lange tijd werd dat geaccepteerd door de Lieberman, maar in zijn overwegend seculiere achterban gaan steeds meer stemmen op om dat niet langer te accepteren.

Wat is de positie van Netanyahu?

Na tien jaar vrijwel onafgebroken te hebben geregeerd, is het Likoed van Netanyahu niet langer de grootste en dreigt de premier buiten de regering te belanden. Dat zou ook betekenen dat Netanyahu mogelijk strafrechtelijk wordt vervolgd wegens aanhoudende aantijgingen van corruptie. Om toch aan de macht te blijven, stelde hij donderdag een zogenoemde eenheidsregering voor met Blauw Wit, ‘zonder voorwaarden’, waarin hij en Gantz om beurten zouden regeren.

Dat plan lijkt echter weinig kans van slagen te hebben: eerder op de dag publiceerde Likoed een document de partij trouw zweert aan de partijen uit het rechts-religieuze blok en alleen daarmee wil regeren. Dat bestaat – naast de seculier-rechtse alliantie Yamina van oud-minister Ayelet Shaked – ook wel bekend als ‘Nieuw Rechts’ – vooral uit (ultra-)orthodoxe religieuze partijen. Die coalitie zou echter uitkomen op slechts 55 zetels.

Een mogelijke oplossing voor Netanyahu zou de steun van Lieberman kunnen zijn, die de afgelopen jaren steevast een bondgenoot was waarop de premier op kon rekenen. Beiden delen een rechts-nationalistische koers en pleiten steevast voor hard militair ingrijpen tegen de Palestijnse terreurbeweging Hamas, bijvoorbeeld na de vele raketbeschietingen gericht op gemeenschappen in het zuiden van Israël.

Wat is de positie van Gantz?

Donderdag zei Gantz dat hij wel openstaat voor een eenheidsregering met Likoed, maar niet met Netanyahu als premier. Aangezien Blauw Wit de grootste partij van Israël is geworden, wil Gantz zo’n samenwerking alleen overwegen als hij zelf de premier wordt.

Voormalig generaal van het Israëlische leger IDF (2011 tot 2015) Gantz, die onder meer de operatie Protective Edge in de Gazastrook leidde, leidt samen met de bekende Israëlier Yair Lapid de partij. Blauw Wit is evenals Likoed nationalistisch en voorstander van een sterk leger jegens de dreiging vanuit Gaza, maar ook vanuit Libanon en Iraanse troepen in Syrië. Ondanks hun raakvlakken is er een belangrijk verschil met de partij van Netanyahu: Gantz en Lapid hebben een voornamelijk seculiere achterban, en zijn daarom tegen samenwerking met het rechts-religieuze blok.

Liever werkt Blauw-Wit daarom samen met seculiere linkse partijen als de sociaal-democratische Arbeiderspartij en de Democratische Unie. Met alleen die twee partijen heeft Gantz echter bij lange na niet genoeg zetels om de benodigde meerderheid van 61 zetels te halen. Als hij daar in wil slagen, moet hij van zowel Liebermans Israël Ons Thuis als de Gezamenlijke Lijst van Arabische Israëli’s – cijfermatig de derde partij van het land – steun krijgen.

Het lijkt echter uitgesloten dat rechts-nationalistische Lieberman bereid is met de Arabieren samen te werken. Hij moet de komende dagen beslissen of hij zijn steun wil verlenen aan een seculiere of een religieuze coalitie, of anders in de oppositie plaatsneemt. Een doorbraak lijkt ver weg, waardoor een derde stembusgang in minder dan een jaar tijd niet ondenkbaar is.