Robert Mugabe (1924-2019) ruïneerde Zimbabwe om de macht te houden

Hij stortte zijn land in het verderf toen hij de blanke boeren liet verjagen, maar lang werd Robert Mugabe (1924-2019) in het Westen gezien als lichtend voorbeeld voor Afrika en als frontsoldaat tegen apartheid.

Halverwege de jaren negentig van de vorige eeuw begon de op 6 september op 95-jarige leeftijd in Singapore overleden Zimbabwaanse president Robert Mugabe zijn ware gezicht te laten zien. Het viel samen met zijn huwelijk met zijn tweede echtgenote, de ruim veertig jaar jongere Grace Marufu. Dat was in augustus 1996. Maar Grace was al langer in zijn leven. Terwijl zijn eerste vrouw Sally (een Ghanese) doodziek was, had Mugabe het begin jaren negentig met deze stenotypiste aangelegd en haar ook maar meteen bezwangerd. Met goedkeuring van Sally, zei Mugabe er na haar dood bij.

Lange tijd had Mugabe gegolden als de ‘hoop van Afrika’. Een ex-guerrillastrijder met wie je zaken kon doen. Dus toen hij in 1995 opeens homoseksuelen ‘lager dan honden en varkens’ noemde, was de schok in het ‘weldenkende’ Westen groot.

Daarna zou het rap bergafwaarts gaan met het land dat ooit de graanschuur was van zuidelijk Afrika. Eerst zakten dienstverlening, infrastructuur en levensomstandigheden in Zimbabwe naar een bedenkelijk niveau, terwijl de president en zijn nieuwe vrouw prachtige huizen lieten bouwen en om de haverklap de enige fatsoenlijke Boeing van Air Zimbabwe inpikten om reisjes te maken naar Singapore, Hongkong of de Golfstaten. Grace werd op straat en in de oppositiepers – die Mugabe gek genoeg meestal bleef tolereren – algauw ‘Disgrace’ genoemd, of ‘The President’s First Shopper’.

Blanke boeren moesten oplazeren

Zo tegen het jaar 2000 ging het helemaal mis. Toen werd duidelijk dat Mugabe echt zijn al vaker aangekondigde, maar nooit tot uitvoering gebrachte landhervormingsprogramma ging doorzetten. Al sinds 1997 werd het land geteisterd door ‘protesten’ van zogenaamde war veterans, die zouden hebben meegevochten in de strijd tegen het blanke regime van Ian Smith. Die strijd had in 1980 geleid tot het regime van Mugabe, en een naamsverandering van Rhodesië in Zimbabwe (‘Huis van steen’). De protesterende ‘oorlogsveteranen’ waren in veel gevallen nauwelijks twintig jaar oud en werden in door de regering gecharterde bussen naar hun protestlocaties vervoerd. Over de protesten werd de volgende dag groot op de voorpagina van regeringskrant The Herald uitgemeten.

De zogenaamde veteranen eisten in niet mis te verstane bewoordingen dat de vierduizend blanke boeren die na de onafhankelijkheid met Mugabes zegen in Zimbabwe waren gebleven en de ruggengraat van de economie vormden, moesten oplazeren en hun land zouden ‘teruggeven’ aan de zwarte bevolking. Mugabe toonde gaandeweg steeds meer ‘begrip’ voor de protesten die hij zelf had georganiseerd. Alleen door deze raciale kaart te spelen, die de economie te gronde zou richten, kon Mugabe de populariteit  dwarsbomen van de Movement for Democratic Change (MDC) van oud-vakbondsleider Morgan Tsvangirai (1952-2018).

Zo werd Mugabe een president die liever zijn land en zijn bevolking in het verderf stortte dan concessies te doen aan zijn machtspositie.

De op een katholieke missieschool onderwezen Robert Gabriel Mugabe had Messiaanse trekjes. Hij zag zich als de verlosser van Zimbabwe en hij alleen was in staat om het land te leiden. Zijn ego was groter dan zijn land.

De blanke boeren werden uiteindelijk met veel bombarie vrijwel allemaal onteigend. Maar van ‘eerlijke herverdeling’ of ‘teruggave’ was geen sprake. Het beste land werd ingepikt door familieleden van Mugabe en door partijgenoten uit Mugabes ZANU-PF. De minder vruchtbare rest werd verdeeld onder de dankbare bevolking.

Het zou Mugabe een blijvende grote populariteit op het platteland opleveren, die hem altijd weer de verkiezingen deed winnen. Veel efficiënt ingerichte landbouwgrond, waar de blanke boeren op niet altijd even sympathieke wijze profiteerden van de extreem goedkope arbeid, kwam in handen van kleine boertjes die het land vooral gebruikten voor hun eigen levensbehoeften. En zonder de export van graan, tabak en andere landbouwproducten, zakte de economie als een plumpudding in elkaar. De zimdollar verloor zo snel zijn waarde dat je met geld dat je ’s ochtends had gepind ’s avonds al vrijwel niets meer kon kopen. Uiteindelijk deden biljetten van 100 biljoen zimdollar de ronde. Toeristen werden nauwelijks nog gesignaleerd bij de Victoria Falls en in de magnifieke wildparken.

Mugabe mocht tot november 2017 doorgaan met zijn verwoesting van het prachtige Zimbabwe en de levens van zijn bevolking. Toen de negentiger zijn vrouw Grace naar voren dreigde te schuiven als zijn opvolger, werd dat het leger en zijn vicepresident Emmerson Mnangagwa te gortig. Via een staatsgreep die zo bizar was dat het wel slapstick leek, werd Mugabe afgezet. De oude man leek niet eens in de gaten te hebben dat zijn tijdperk ten einde was.

Mugabe was een bewonderaar van Mao Zedong

Achteraf gezien had een portret van Volkskrant-redacteur Peter Brusse een voorspellende waarde. Toen toenmalig guerrillaleider Mugabe in oktober 1979 tussen de vredesonderhandelingen in Londen door een bezoek bracht aan Nederland, schreef Brusse: ‘Mugabe gelooft in een Afrikaans socialisme, maar hij beseft dat je niet zomaar naar een klasseloze maatschappij kunt overstappen. Het is een lang proces en zeker in den beginne moet je de burgerij houden.’

Dat is precies wat Mugabe deed, toen hij twee maanden later als premier en vanaf 1987 als president het land bestuurde dat hij had geërfd van de blanke overheersers. Hij liet de witte ‘bourgeoisie’ begaan, gunde de blanke boeren hun handel en leidde Zimbabwe zonder al te veel rancune. Hij nam zelfs twee blanken op in zijn kabinet. Voormalig president Ian Smith mocht in een villa in een buitenwijk van Harare blijven wonen, zoals Salisbury na 1980 was gaan heten.

Lees ook deze column van Philip van Tijn over de – later teruggetrokken – benoeming van Mugabe als ambassadeur van de Wereldgezondheidsorganisatie van de Verenigde Naties in oktober 2017 We moeten ten strijde trekken tegen uitwassen in VN

De bewonderaar van Mao stelde zijn ‘culturele revolutie’ nog even uit. Hij besefte het belang van de blanke economie. De enigen die het moesten bezuren, waren de Ndbele, het volk in het zuidwesten dat 15 procent van de bevolking uitmaakt. Met behulp van Noord-Koreaanse legerofficieren hielden soldaten van de gevreesde Vijfde Brigade dusdanig huis dat er zo’n tweehonderdduizend burgerslachtoffers vielen in het opstandige Matabeleland. Honderd procent bewijs dat Mugabe volledig op de hoogte was of zelfs de orders gaf, is er niet, maar er zijn vele getuigenissen tegen hem, ook van een vriend die hij al sinds zijn jonge jaren kende.

Ondanks dit bloedbad kreeg Mugabe in de jaren tachtig in het Westen een uitstekende pers. Ontwikkelingsguldens rolden met miljoenen naar Harare. ‘Misschien is Mugabe toch geen luipaard zoals wij allemaal dachten, maar een cheeta. Twee dieren die haast niet van elkaar te onderscheiden zijn. Alleen met dit verschil dat de cheeta je soezend zijn klauw laat schudden zonder onverwacht je strot af te bijten,’ schreef De Telegraaf vergoelijkend in 1984.

Wat ook hielp, was de apartheid in Zuid-Afrika. Tien jaar lang, van 1980 tot 1990, was Mugabe de grote leider van ‘frontlijnstaat’ Zimbabwe. De transitie in Zimbabwe werd in die periode door velen als lichtend voorbeeld gezien voor het grote buurland, dat pas elf jaar later eenzelfde soort machtsoverdracht kreeg. Hoewel hij de ontwikkelingen enthousiast toejuichte, was de vrijlating van de zes jaar oudere Mandela op 1 februari 1990 en diens latere presidentschap, voor Mugabe vooral een pijnlijke affaire.

In de schaduw van de lange, alom bewierookte Mandela, verbleekte Mugabes statuur op het wereldtoneel. De man die zich een beetje messias waande, werd  het provinciale presidentje van dat landje naast het grote Zuid-Afrika met zijn nobele leider. Overigens is Mandela Mugabe nooit afgevallen, ook niet toen de laatste zijn land al over de rand van het ravijn had geduwd. In het Westen verafschuwd, bleef Mugabe tot zijn dood voor veel Afrikanen een grote held.