Volkerenmoord op Rohingya? Twijfel over term ‘genocide’

Wordt in Myanmar genocide gepleegd op de moslimminderheid Rohingya? Islamitische landen zeggen van wel, de Myanmarese regeringsleider Aung San Suu Kyi zegt van niet. In het Vredespaleis in Den Haag behandelde het Internationaal Strafhof die kwestie de afgelopen dagen. De geschiedenis laat zien dat het gebruik van de term ‘genocide’ veelvuldig wordt betwist, en ook over de definitie bestaat twijfel. Vier vragen en antwoorden.

Waarom wordt Myanmar aangeklaagd voor genocide?

Gambia versus Myanmar, een unieke zaak tussen landen die meer dan elf duizend kilometer van elkaar verwijderd zijn. Gambia, dat onderdeel is van de organisatie voor Islamitische Samenwerking (OIC), klaagt Myanmar aan voor een genocide op Rohingya. Dat is een islamitische minderheid die volgens de Myanmarese overheid illegaal in de staat Rakhine verblijft en daarom wordt vervolgd. Precieze aantallen zijn niet bekend, maar naar schatting zijn duizenden Rohingya gedood en zeker 700.000 van hen verdreven naar buurland Bangladesh.

Volgens Gambia is er duidelijk sprake van genocide, maar de Myanmarese regeringsleider Aung San Suu Kyi – die in 1991 de Vrede Nobelprijs won – zegt dat de misdaden tegen de Rohingya een gevolg zijn van aanslagen die rebellen pleegden tegen de boeddhistische meerderheid in het Zuidoost-Aziatische land.

Het regime van de voormalig Gambiaanse president Yahya Jammeh, die regeerde van 1994 tot 2017, was zelf hoogstwaarschijnlijk verantwoordelijk voor verkrachtingen en moorden op politieke tegenstanders. Tegelijkertijd is dat verleden een reden voor Gambia om met een schone lei te beginnen. ‘Ze willen afrekenen met die brute geschiedenis,’ zegt Thijs Bouwknegt, van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, tegen de NOS. Omdat de OIC geen land aan kan klagen, heeft Gambia het initiatief genomen en is het land zijn islamitische ‘broeders’ in Myanmar te hulp geschoten.

Het bijzondere van deze zaak is ook dat Aung San Suu Kyi zelf naar Den Haag is gekomen, aangezien landen meestal een vertegenwoordiging naar het Internationaal Strafhof sturen. Onder meer Nederland en Canada hebben zich uitgesproken in deze kwestie, en steunen Gambia. In een tweet roept het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken andere landen op om hetzelfde te doen:

Wat is de definitie van genocide?

Volgens Amnesty International is genocide ‘de misdaad van stelselmatige en opzettelijke uitroeiing van een etnische groep of van een deel daarvan.’ Genocide valt onder artikel 5 van het Statuut van het Internationaal Strafhof onder de categorie misdrijven tegen de menselijkheid.

De aanvallen die worden gepleegd op de Rohingya, zijn volgens Zeid Ra’ad Al Hussein – Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties – ‘een schoolvoorbeeld van etnische zuivering’, zei hij tijdens de bij de Mensenrechtenraad in 2017. Zelf zegt Aung San Suu Kyi dat ze niet uitsluit dat het Myanmarese leger buitensporig hard heeft opgetreden tegen de Rohingya in Rakhine, maar dat de verantwoordelijke militairen voor eventuele misdaden worden onderzocht en gestraft. Van een onafhankelijk onderzoek is het vooralsnog niet gekomen.

NIOD-onderzoeker Bouwknegt is deskundige op het gebied van genocide. ‘De definitie is extreem ingewikkeld,’ zegt hij tegen de NOS. ‘Gambia zal moeten bewijzen dat er een speciale intentie was om nationale, etnische, religieuze of radicale groep als zodanig, geheel of gedeeltelijk uit te roeien.’

Welke genocides zijn internationaal erkend?

Het bekendste en duidelijkste voorbeeld van genocide is de Holocaust, waarbij nazi-Duitsland tussen 1941 en 1945 tussen de 5,7 en 6 miljoen Joden vermoordde, circa tweederde van de totale Joodse bevolking van Europa. Ook zigeunervolkeren als de Roma en Sinti werden doelbewust vermoord. Vrijwel de gehele internationale gemeenschap erkent de Holocaust als genocide, mede vanwege het gebruik van vernietigingskampen met het doel om systematisch alle Europese Joden uit te roeien, zoals besloten op de Wannseeconferentie (20 januari 1942).

Zowel daarvoor als daarna zijn diverse genocides gepleegd. De eerste van de vorige eeuw had volgens de Verenigde Naties plaats in Namibië. Daar doodde het toenmalige koloniale bewind in Duits-Zuidwest-Afrika tussen 1904 en 1908 circa 80.000 mensen, de meerderheid van de Herero- en de Namaba-stammen, in gevechten en in concentratiekampen. In 2015, exact honderd jaar nadat het Duitse koloniale bewind in Namibië eindigde, erkende de regering in Berlijn de massamoord op de Namibische stammen officieel als genocide.

Een jaar later, in 2016, kwam de AK-partij van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan op het idee om de massamoord op de Herero- en Nambabevolking officieel te erkennen als genocide door Duitsland. Dat was een wraakactie voor de Duitse erkenning van de Armeense genocide kort daarvoor. Vanaf 1915, tijdens de Eerste Wereldoorlog, zijn tussen de 1 en 1,5 miljoen Armeniërs vermoord. De Turkse regering vindt dat er sprake was van een oorlogssituatie en dat Armeniërs een gevaar vormden omdat ze met de Russische vijand zouden samenspannen. Veel historici stellen echter dat de Turkse overheid wel degelijk vooraf van plan was de Armeense minderheid – evenals Assyrische en Aramese christenen – uit te roeien.

De meeste wetenschappers vinden dat de term genocide op zijn plaats is, en ook veel internationale organisaties – waaronder de Verenigde Naties – en nationale overheden hebben de Armeense genocide erkend. De Tweede Kamer stemde daar in februari 2018 vóór, maar het kabinet-Rutte III blijft vooralsnog spreken van ‘de kwestie van de Armeense genocide’. Wel stuurt het kabinet elke vijf jaar een bewindspersoon naar de herdenking in de Armeense hoofdstad Yerevan. Tot dusver hebben 32 landen, waaronder Frankrijk, Duitsland, Italië, België, de Verenigde Staten en Rusland de genocide erkend.

Een ander voorbeeld van een massamoord waarvan wordt betwist of het gaat om genocide, is de Holodomor, afgeleid van de Oekraïense uitdrukking moryty holodom, dat ‘dood veroorzaken door honger’ betekent. In de jaren 1932-1933 kwamen naar schatting minstens 3 tot mogelijk 10 miljoen mensen om in Oekraïne, destijds onderdeel van de Sovjet-Unie. De communistische dictator Jozef Stalin collectiviseerde en dekoelakiseerde de landbouw. Dat wilde hij bereiken door de klasse koelaks – relatief rijkere boeren en hun families – te arresteren en te deporteren. Miljoenen boeren werden gedeporteerd naar strafkampen in Siberië, waar velen van hen werden vermoord of in onmenselijke omstandigheden stierven. Nadien stierven nog eens vele burgers de hongerdood door mislukte oogsten.

In Oekraïne wordt de term Holodomor bewust gebruikt om te benadrukken dat sprake was van een doelbewuste poging om de Oekraïense bevolking door hongersnood te vernietigen. Niet voor niets wordt daarom ook geregeld gesproken van de ‘Oekraïense Holocaust’. Het parlement in de hoofdstad Kiev verklaarde de Holodomor in 2006 officieel tot genocide. Centraal- en Oost-Europese landen als Polen, de Baltische staten Estland, Letland en Litouwen en onder meer Portugal, Canada, Australië, Mexico, Peru en Colombia erkennen de Holodomor als genocide. Veel andere landen beschouwen die wel als misdaad tegen de menselijkheid door de Sovjet-Unie, maar gebruiken de term ‘genocide niet’. Hierbij speelt ook mee dat historici het er niet over eens zijn of het beleid van het Stalin-regime erop was gericht om specifiek de Oekraïners als etnische groep te decimeren.

Canadees parlementslid spreekt over Holodomor:

Na de Tweede Wereldoorlog hadden diverse massamoorden plaats die door internationale tribunalen als genocide zijn bestempeld. Het Cambodja-tribunaal oordeelde vorig jaar dat de Rode Khmer, die onder leiding van de communistische dictator Pol Pot tussen 1975 en 1979 zo’n twee tot drie miljoen mensen om het leven brachten, genocide hebben gepleegd op Cham-moslims en op etnische Vietnamezen. Een tribunaal in de stad Arusha, Tanzania oordeelde in 2006 dat de Hutu-milities in Rwanda 25 jaar geleden een genocide hebben gepleegd op naar schatting 500.000 tot 1 miljoen Tutsi’s en gematigde Hutu’s. Dat gebeurde in een periode van 100 dagen, van 7 april tot 15 juli 1994.

Een jaar later, in juli 1995, zijn naar schatting 7.000 moslimjongens en -mannen vermoord door Bosnische Serviërs leger in Srebrenica, Bosnië. Dat gebeurde tijdens de Bosnische burgeroorlog, die van 1992 tot 1995 duurde. De ongeveer 600 Dutchbatters die bij de VN-enclave in Srebrenica waren gestationeerd, werden op 11 juli 1995 overrompeld door de troepen van de Bosnisch-Servische generaal Ratko Mladić. De slachtpartij werd in 2004 al tot genocide bestempeld door het Joegoslavië-tribunaal. Ook de massamoorden op duizenden Jezidi’s in Noord-Irak – de precieze aantallen zijn nog niet bekend – in 2014 en 2015 gepleegd door terreurgroep Islamitische Staat (IS), worden volgens de Verenigde Naties en veel mensenrechtenorganisaties als genocide bestempeld. Nederland pleit voor een internationaal tribunaal om IS-strijders te berechten en hen eventueel voor genocide te vervolgen.

Wat is het verschil tussen genocide en etnische zuivering?

Hoewel een etnische zuivering gepaard kan gaan met genocide, zijn de twee termen geen synoniemen. Belangrijk verschil is dat een etnische zuivering niet per definitie is gericht op het massaal uitmoorden of uitroeien van een etnische of religieuze groep, maar op het verdrijven daarvan. Het doel van deze zuiveringen is het creëren van een etnisch of cultureel homogene bevolking van een land of gebied.

In de geschiedenis hebben op alle continenten etnische zuiveringen plaatsgehad, waarbij soms ‘slechts’ volkeren werden verjaagd, onder meer door de onteigening van bezit en/of het ontnemen van burgerrechten. Ook verkrachting van vrouwen – met als doel om nieuwe generaties te vervreemden van hun oorsprong –, gedwongen bekering tot een andere godsdienst, gedwongen sterilisatie en vernietiging van cultureel erfgoed zijn veelvoorkomende kenmerken van etnische zuivering.

In Myanmar is ook van etnische zuivering geen sprake geweest, zei Aung San Suu Kyi in 2017. ‘’Ik denk niet dat hier sprake is van etnische zuivering. Dat is een te sterke term om uit te drukken wat er aan de hand is,’ aldus de Myanmarese regeringsleider in april 2017 tegenover de BBC. ‘Er is wel veel vijandschap, ook van moslims die moslims doden als ze hen verdenken van samenwerking met de autoriteiten.’