Roger Scruton: een grootse denker

De Engelse filosoof Roger Scruton (75) stierf zondag 12 januari. Daarmee is misschien wel de grootste denker van onze tijd niet meer, schrijft Jelte Wiersma. Scruton laat naast een oeuvre van vijftig boeken en honderden artikelen een wereldwijde schare leerlingen na die in zijn geest werken aan een renaissance van liefde en schoonheid.

‘Als je depressief wordt door de lelijkheid om je heen, dan is dat begrijpelijk.’ Aldus Roger Scruton. De Engelse filosoof vond dat de wereld zowel intellectueel, cultureel als fysiek wordt bedreigd door studeerkamerideeën die ambiëren al ‘het goede, het schone, het ware’ (Plato) te vernietigen. Scruton kwam tot dat inzicht toen zijn toenmalige Franse vrouw hem als 24-jarige meenam naar Parijs. Daar aanschouwde hij in 1968 met afschuw de marxistische studentenrellen tegen het Franse gezag.

Studenten wilden al het oude vernietigen en daarmee de opgebouwde wijsheid en schoonheid van hun voorouders overboord kieperen. ‘Plots realiseerde ik me dat ik aan de andere kant stond. (..) Ik dacht: er moet een weg terug zijn om de westerse beschaving te verdedigen. Toen werd ik een conservatief. Ik wist dat ik dingen wilde conserveren in plaats van neerhalen.’

De leider van de studentenprotesten, Daniel Cohn-Bendit, erkende vele jaren later dat zijn generatie veel kapot heeft gemaakt en velen tot ontheemde consumenten heeft gemaakt. Gezin, kerk, architectuur, vrijheid, cultuur, tradities: ’68 wilde het allemaal slopen voor de tekentafel-utopie van het marxisme en slaagde daar deels in.

Scruton nam de taak op zich om de schade van ’68 te repareren. Dat was allerminst vanzelfsprekend. Hij is geboren in 1944 in Buslingthorpe, ten noordoosten van Londen. Zijn vader was leraar, moeder huisvrouw. Nadat Roger met een beurs was toegelaten tot Cambridge, sprak vader Scruton niet meer met zijn zoon. Door het gemis aan liefde en erkenning voor Rogers eigenheid door zijn vader leerde hij al vroeg de waarde van beide. Aan Cambridge studeerde hij filosofie en hij begon les te geven aan universiteiten in Frankrijk, waar hij zijn eerste vrouw Danielle Laffitte ontmoette.

In Londen ontdekte Scruton dat hij niet de enige conservatief was

Na zijn promotie ging Scruton met Laffitte in Londen wonen, waar hij lesgaf aan Birkbeck College. Daar ontdekte hij dat hij niet de enige conservatief was. In 1982 richtte hij de Salisbury Review op om conservatisme een stem te geven. Hij steunde premier Margaret Thatcher (Conservatives) in het beperken van de staatsmacht, maar waarschuwde ook dat zij macht doorschoof naar grote bedrijven.

Zo kwam Scruton nagenoeg alleen te staan. Zij academische carrière werd door marxisten aan universiteiten gesaboteerd. Een leraar die in de Salisbury Review  vraagtekens zette bij de multiculturele samenleving, werd ontslagen en Scruton werd door de leden van de Conservative Party met argusogen bekeken.

In plaats van zich te laten ontmoedigen, schreef hij het ene na het andere boek, over uiteenlopende onderwerpen. Klassieke muziek, filosofie, architectuur. Ook schreef hij in kranten stukken tegen multiculturalisme, ontwikkelingshulp en de vredesbeweging, die eenzijdige ontwapening van het Westen eiste.

Daarnaast smokkelde hij boeken naar Tsjechië – dat leed onder de communistische dictatuur – en gaf daar in het geheim les aan studenten. Scruton was als het ware een eenmansverzetsgroep tegen de communistische waanzin waarmee velen in het Westen koketteerden. Behalve de theologiefaculteit weigerden alle andere faculteiten aan Cambridge Scrutons studenten uit het Oostblok aan te nemen. De risico’s die hij nam, waren groot. In Tsjechië werd hij gearresteerd, weer vrijgelaten, maar sindsdien werd hij achter het IJzeren Gordijn altijd geschaduwd.

‘Daar was ze, mijn reddende Engel’

Begin jaren negentig verhuisde Scruton voor drie jaar naar Boston, waar hij les gaf. Bijna wekelijks vloog hij terug naar Engeland om op vossen te jagen. Tijdens zo’n jacht ontmoette hij zijn tweede vrouw, de dertig jaar jongere Sophie Jeffreys, een architectuurhistoricus, nadat hij van zijn paard was gevallen en zij zich over hem ontfermde. Scruton: ‘Daar was ze, mijn reddende Engel.’

Hij kocht Sunday Hill Farm, ten westen van Londen, en van dat landgoed maakte hij zijn eigen ‘Scrutopia’. Met Sophie, hun twee kinderen en dieren, boeken, het Engelse landschap en muziek om zich heen bouwde Scruton gestaag aan een thuis.

Het ‘thuis’ werd een belangrijk begrip in zijn werk. Hij vond dat velen van links én rechts het thuis van mensen probeerden af te pakken door tradities overboord te gooien, globalisering, immigratie en Europese integratie.

Door zijn boeken en optredens verwierf hij een wereldwijd publiek en een schare aan intellectuele ‘kinderen’. Onder wie Douglas Murray, verbonden aan The Spectator, en auteur van diverse bestsellers. ‘Ik leerde Roger twintig jaar geleden kennen op een bijeenkomst van een klein blad dat links en rechts bij elkaar wilde brengen en waar ik stage liep. Roger was daar ook en wij bleken de enige conservatieven. Hij zei: ‘50.000 linkse mensen tegen ons twee. Dat is een eerlijk gevecht!’ De vele weerstand voedde een sardonische humor.

Doctrine van het goede, conservatieve leven

Scruton was volgens Murray meer dan alleen een conservatief. ‘Hij kwam met een doctrine van hoe te leven.’ Daarbij hoorde wat hem betreft óók God, wijn en sigaren. In Nederland zijn het Amsterdamse CDA-raadslid Diederik Boomsma en FVD-voorman Thierry Baudet, die zijn partij heeft gevormd rond de ideeën van Scruton, intellectuele kinderen van de filosoof.

Boomsma: ‘Ik zag hem een of twee keer per jaar, en kwam een paar keer logeren op zijn boerderij. Hij kon ook heerlijk koken en had geweldige humor. Alles waarover je nadacht, daarover had hij al veel dieper nagedacht. Maar hij was altijd geïnteresseerd en bescheiden. Hij was niet een belangrijke conservatieve filosoof, maar één van de belangrijkste filosofen tout court, met een unieke, eigen stem, een werk van ongekende schoonheid en helderheid.’

Murray: ‘Ik zat eens bij een diner aan en Roger was daar ook. Er zat een econoom aan tafel en toen bleek dat Roger veel meer wist van economische theorieën dan die econoom. Terwijl hij daar nooit over schreef. Hij was zo breed in zijn kennis en belangstelling en had een formidabel geheugen.’ Scruton wist zich gezegend met een ongekende werklust en discipline. Boomsma: ‘Wij vermoedden dat hij een kelder vol superintelligente dwergen had die permanent boeken en artikelen voor hem zaten te tikken.’

Dubbele relatie met Engeland

Buiten Engeland straalde Scrutons ster feller dan binnenlands. Hij overwoog zelfs enige tijd om permanent naar de Verenigde Staten te gaan. Murray: ‘Engeland wantrouwt filosofen en zijn artikelen in kranten wekten weerstand.’ In 2019 bleek dat nog maar weer eens toen het blad New Statesman een interview met Scruton maakte en zijn uitspraken over homo’s en Chinezen met opzet verkeerd weergaf. De regering-May had slappe knieën en ontsloeg Scruton uit een comité dat de regering adviseert hoe het land planologisch en architectonisch mooier kan worden gemaakt – een idee van Scruton nota bene.

Pas nadat Murray een band van het interview in handen kreeg en in The Spectator opschreef wat Scruton daadwerkelijk had gezegd, maakte de New Statesman excuses en werd Scruton weer aangenomen. Boomsma: ’Veel mensen voelen aan dat Roger gelijk had. Postmodern links, dat rebellie deel van zijn identiteit heeft gemaakt, voelde zich door hem ontmaskerd.’ Dat wekte zoveel weerstand dat vele interviews in Engeland door links en een deel van rechts met Scruton een poging leken om hem te kruisigen.

‘Hij was groter dan de tijd waarin hij leefde’

De Engelse rabbijn Jonathan Sachs zei over Scruton en de kleinheid waarmee hij werd bejegend: ‘Hij was groter dan de tijd waarin hij leefde.’ Dat besef drong de laatste jaren tot steeds meer mensen door. Boomsma: ‘Hij werd meer en meer gevierd, maar bereikte nooit de sterrenstatus van bijvoorbeeld Jean-Paul Sartre, terwijl Roger superieur aan hem was.’

Murray: ‘Rogers impact is in het buitenland groter, zeker in Nederland.’ In 2016 is Scruton door de Britse Koningin geridderd. Murray: ‘Dat was de eerste keer dat de staat hem onderscheidde. Het heelde de wonden een beetje’.