Om het Sovjetjuk af te schudden en het nationalisme in de jonge republiek aan te wakkeren, gaf Oezbekistans eerste president Islam Karimov de veertiende-eeuwse krijgsheer Timur een centrale plek in de Oezbeekse cultuur en historie. Met dat nationalisme is het wel gelukt, constateert Teun Toonen, reizend langs de steden van de voormalige Zijderoute. Maar dat eerbetoon was niet gelukt zonder de invloed van de Sovjet-Unie.
‘Iedereen in het Westen kent Dzjenghis Khan, niemand kent Amir Timur,’ zegt de gids die me rondleidt door het mausoleum van Oezbekistans belangrijkste historische held verongelijkt. ‘En als ze hem al kennen, noemen ze hem “Tamerlane”: Timur de Manke.’
Teun Toonen (1999) reist in april en mei langs de rafelranden van de voormalige Sovjet-Unie. Hij blogt wekelijks over de erfenis van het Sovjetverleden en de democratische ontwikkelingen en mogelijkheden in Centraal-Azië.
Timur was een Turks-Mongoolse krijgsheer, die in 1336 werd geboren in een klein stadje in het zuiden van het huidige Oezbekistan. Door zijn indrukwekkende veroveringen wordt hij gezien als een van de grootste militaire strategen in de geschiedenis. Zijn Timoeridische Rijk strekte zich op zijn hoogtepunt uit van de Kaukasus tot Istanbul, en van delen van het huidige Egypte in het westen tot delen van het huidige India in het oosten. Op het moment dat hij ook China wilde binnenvallen, werd Timur ziek en overleed hij. Hij werd begraven in het Gur-e-Amir-complex in Samarkand, destijds de hoofdstad van het Timoeridische Rijk.
‘Het openen van het graf van Timur ontketende Adolf Hitler’
‘In juni 1941 zijn de graftombes voor onderzoek geopend door de Russische antropoloog Michail Gerasimov,’ zegt mijn gids tussen het noemen van Nederlandse voetballers door – iets wat Oezbeekse mannen soms minutenlang doen wanneer ze horen waar ik vandaan kom.
Volgens de legende die de gids met twinkelende ogen vertelt, vond Gerasimov in Timurs tombe een inscriptie: ‘Wie mijn graf opent, zal een indringer ontketenen die angstaanjagender is dan ik.’ Een dag later verbrak Adolf Hitler zijn niet-aanvalsverdrag met Jozef Stalin en viel hij de Sovjet-Unie aan.
‘Zelfs Stalin geloofde de legende. Het is niet voor niks dat vlak nadat Timur was herbegraven, in december 1942, het Rode Leger de Slag bij Stalingrad won,’ zo besluit mijn gids, nadat met Matthijs de Ligt en Frenkie de Jong ook de nieuwste generatie Nederlandse topvoetballers de revue is gepasseerd.
Oezbekistan minder gerussificeerd door rijke culturele historie
Reizend langs de voormalige Zijderoutesteden van Oezbekistan is het soms moeilijk voor te stellen dat het land zeventig jaar deel uitmaakte van de Sovjet-Unie. De kleurrijke moskeeën en met mozaïek betegelde madrassa’s en paleizen in steden als Kokand, Samarkand, Bukhara en Khiva zijn moeilijk te verenigen met het westerse beeld van het voormalige Oostblok.
In tegenstelling tot veel van de nomadische volken in de Centraal-Aziatische buurlanden, waren de Oezbeken minder gevoelig voor russificatie, door de eeuwenlange handelstraditie van de Zijderoutesteden en de latere Turkse kanaten – feodale vorstendommen. De Oezbeekse ‘Sovjet-nostalgie’ is dan ook beduidend minder prominent dan die in veel andere post-Sovjet-staten. In de culturele hoogtepunten die het land aan zijn buitenlandse gasten wil laten zien, wordt het Sovjet-verleden zoveel mogelijk vermeden.
Geen Oezbekistan zonder de Sovjets
Toch speelt de Russische overheersing juist ook in die toeristische attracties een rol. Niet alleen door de vernielingen die het Russische tsarenleger aanrichtte in de Zijderoutesteden, toen Centraal-Azië in de tweede helft van de negentiende eeuw werd ingenomen. Of door de grondige, maar soms bedenkelijke quasi-historische herstelwerkzaamheden die de Sovjets uitvoerden aan de moskeeën, paleizen en andere monumenten. Wat vooral telt, is dat alle pracht en praal van Khokand, Samarkand, Bukhara, Khiva en andere steden uiteindelijk in één land werden samengebracht. Door de etnische verdeel-en-heerspolitiek van Stalin en zijn medebestuurders ontstond de Oezbeekse SSR, het latere Oezbekistan.
In Samarkand en Bukhara spreekt een groot deel van de bevolking alleen niet Oezbeeks, maar Tadzjieks. Buurland Tadzjikistan beschouwt deze steden dan ook niet als Oezbeeks, maar als Tadzjieks cultureel erfgoed.
De historische held van het onafhankelijke Oezbekistan
En dus moest in het onafhankelijke Oezbekistan het nationalisme worden aangewakkerd. Er moest iemand worden gevonden, wiens erfgoed het gehele Oezbeekse grondgebied besloeg. Die historische held werd Timur.
Dat hij door andere islamitische volken, niet geheel onterecht, als een moordlustige barbaar wordt gezien, was even niet relevant. Vanaf dat moment groeide ook de zorg en aandacht voor de monumenten die Timur en zijn kleinzoon Ulugbek, een briljant astronoom en wiskundige, nalieten.
De eerste president van Oezbekistan regeerde
in de geest van Timur
De Sovjet-Unie viel, de eerste secretaris van de communistische partij van de Oezbeekse Socialistische Sovjet Republiek (SSR) werd na verkiezingen in 1991 de eerste president van Oezbekistan en zijn partij veranderde haar naam in ‘Democratische Volkspartij van Oezbekistan’.
Deze Islam Karimov zag in Timur de held die zijn etnisch diverse land kon verenigen. In plaats van zijn eigenlijke Perzische gelaatstrekken, kreeg Timur een meer Oezbeeks uiterlijk op de beeltenissen die onder meer te koop zijn in de vele souvenirwinkels.
Tot zijn dood in 2016 regeerde Karimov over Oezbekistan in de geest van zijn grote voorbeeld en veranderde hij de voormalige Zijderoutesteden in toeristische attracties. Inmiddels heeft niet alleen Timur zijn eigen standbeeld en mausoleum in Samarkand, maar wordt ook Karimov geëerd met een metershoog standbeeld en een mausoleum bij de mooiste moskee van zijn geboortestad.
De geslaagde missie van Karimov
Precies tussen de twee standbeelden in ligt Registan, een plein in het historische hart van Samarkand dat wordt omringd door drie madrassa’s (eeuwenoude Arabische scholen). Naar het mozaïek aan de binnenkant en buitenkant van de madrassa’s kun je uren kijken zonder dat het gaat vervelen. En zeker bij een ondergaande zon is de aanblik van het plein betoverend, wat het terecht tot de meest bezochte plek van Centraal-Azië maakt.
Net als veel van de historische attracties in Samarkand, bevat een van de madrassa’s van Registan een tentoonstelling over het leven en de nalatenschap van Timur, die wordt ingeleid met een citaat van Karimov, waarin hij zijn voorbeeld prijst om zijn daden. Wanneer ik een van de informatieborden sta te lezen, komt een jongen van een jaar of zestien naast me staan. ‘Amir Timur was een van de slimste mensen ter wereld. Hij is onze nationale held,’ zegt hij in perfect Engels. Ik knik bevestigend en vraag waar hij vandaan komt. Dat blijkt Andijan te zijn, een stad in de Fergana Vallei in het uiterste oosten van Oezbekistan.
Dat het vooral aan de Sovjets te danken is dat Timur ook zíjn nationale held is en niet die van een van zijn buurlanden, houd ik maar even voor me.