Het Poolse Constitutioneel Hof heeft na eindeloos uitstel alsnog geoordeeld dat het Europees recht niet altijd boven het Poolse recht gaat. Is dit inderdaad een bom onder de Europese Unie? En wat zijn de directe consequenties?
1.Eerst over de suprematie van het Europese recht. Waar en wanneer is dat vastgelegd?
Dat het Europees recht het recht in de lidstaten van de Europese Unie (EU) kan overstijgen, staat in artikel 19 van het Verdrag betreffende de Europese Unie. De formulering zoals die is opgenomen in het Europees Verdrag van Maastricht uit 1992 (en geconsolideerd in latere verdragen) is als volgt:
Lees meer over het Hof van Justitie in de Speciale editie Europese Unie. Of klik hier om te bestellen. 
Het Hof van Justitie van de Europese Unie doet uitspraak overeenkomstig de Verdragen:
a) inzake door een lidstaat, een instelling of een natuurlijke of rechtspersoon ingesteld beroep;
b) op verzoek van de nationale rechterlijke instanties bij wijze van prejudiciële beslissing over de uitlegging van het recht van de Unie en over de geldigheid van de door de instellingen vastgestelde handelingen;
c) in de overige bij de Verdragen bepaalde gevallen.
Aan de suprematie (het overwicht) van het Europees Hof liggen twee vonnissen ten grondslag. Bij het eerste vonnis speelden Nederlanders een grote rol. Europees Hof-president André Donner oordeelde in 1963 in een door vervoerder Van Gend & Loos aangespannen zaak dat de zes toenmalige lidstaten van de EEG (een voorloper van de Europese Unie) hun soevereiniteit hadden beperkt en een nieuwe, Europese rechtsorde hadden gevormd.
In 1964 was er een soortgelijke zaak. Meer hierover en over het Hof van Justitie in Luxemburg kunt u lezen in ‘De motor achter de integratie’ van Jelte Wiersma, dat is opgenomen in de onlangs verschenen speciale editie van EW over de Europese Unie.
2.En nu blazen de Polen artikel 19 dus op?
Nou, zo’n vaart loopt het voorlopig niet. De uitspraak van het Poolse Constitutionele Hof, waarom de Poolse premier Mateusz Morawiecki trouwens zelf had gevraagd, is pas geldig vanaf het moment dat de Poolse regering hem officieel heeft gepubliceerd in hetPoolse equivalent van de Nederlandse Staatscourant. De uitspraak zweeft dus nog boven de markt.
Morawiecki is lid van de machtige partij PiS (Recht en Rechtvaardigheid), die de scheiding der machten in Europese ogen sowieso te weinig respecteert, omdat de rechters in het Constitutionele Hof, net als in de Verenigde Staten, door politici worden aangesteld. Polen wil zo van de resterende communistische rechters afkomen, luidt het argument van Warschau.
3. Hoe heeft ‘Brussel’ gereageerd op de Poolse uitspraak?
Net zo geschokt als voorspelbaar. Iratxe García, leider van fractie van Socialisten en Democraten in het Europees Parlement, zei tegen nieuwsplatform Politico: ‘Geen enkele lidstaat mag de EU-wetgeving terzijde schuiven en toch de voordelen van deze Unie genieten. Ik maak me erg zorgen.’ García heeft zaterdag een ontmoeting met Poolse rechters in Warschau. Volgens de Italiaanse Parlementsvoorzitter David Sassoli kan het Poolse vonnis niet zonder gevolgen blijven.
Ook CDA’er Jeroen Lenaers, justitiewoordvoerder van de grootste fractie in het Europees Parlement, de EVP, kwam met een bitse verklaring: ‘Polen drijft steeds verder af van de koers van de Europese Unie. De Poolse autoriteiten en de PiS-partij beweren dat ze niet uit zijn op een Polexit uit de EU, maar dat is moeilijk te geloven als je naar hun handelen kijkt. Genoeg is genoeg, de Poolse regering heeft haar geloofwaardigheid verloren met deze uitspraak.’ Regeringen die de gezamenlijke Europese afspraken keer op keer breken of ontkennen, hebben volgens de EVP geen recht op Europees geld.
De Europese Commissie herhaalde bij monde van de Belgische Commissaris voor Justitie, Didier Reynders, dat het EU-recht en het beginsel dat uitspraken van het Europees Hof bindend zijn. ‘De Commissie zal niet aarzelen om gebruik te maken van haar bevoegdheden krachtens de Verdragen om de uniforme toepassing en integriteit van het recht van de Unie te waarborgen.’
4. Wat kan Brussel nog doen?
De Europese Commissie heeft een geweldig machtsmiddel om de Polen te doen inschikken, zoals ze eerder deden toen de aangekondigde LGBTQ-vrije zones werden ingetrokken. Dat machtsmiddel is uiteraard geld. Polen heeft plannen ingediend om 36 miljard euro (24 miljard als gift, 12 miljard als lening) te verkrijgen uit het EU-coronaherstelfonds. Die zijn nog niet goedgekeurd, en hangende deze kwestie over de rechtspraak in Polen zal er naar alle waarschijnlijkheid geen euro worden uitgekeerd.
Lees ook van René van Rijckevorsel: EU is terecht streng tegen homofoob Polen
Wat dat betreft, mag de Europese Unie demissionair premier Mark Rutte (VVD) dankbaar zijn. Hij stond erop dat de miljarden alleen onder strikte voorwaarden werden uitgekeerd.
Daarnaast is Polen de op vijf na grootste netto-ontvanger van de Europese Unie (gerelateerd aan de bevolkingsgrootte). In absolute termen ontvangt Polen het meest. Die gelden kan Brussel uiteraard ook als chantagemiddel inzetten, mocht het conflict uit de hand lopen.