Het is in jaren niet zo druk geweest aan de Tadzjieks-Afghaanse grens. Onder leiding van Rusland zijn onder meer Tadzjikistan en Oezbekistan, oud-bondgenoten van de Sovjet-Unie, bezig met een grootscheepse militaire oefening in het gebied. Wat zegt dit over de relatie tussen deze landen en het nieuwe Talibanregime in Afghanistan? Vier vragen en antwoorden.
1.Over wat voor militaire oefening hebben we het precies?
Het betreft een zesdaagse exercitie van de Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie (CVVO). Dit is een club landen uit de voormalige Sovjet-Unie en een soort aangelengde opvolger van het Warschaupact, de voormalige tegenhanger van het westerse militaire samenwerkingsverband NAVO. Dit betekent dat er naast Russen en Tadzjieken ook militairen uit bijvoorbeeld Armenië en Wit-Rusland aanwezig zijn. Voormalig CVVO-lid Oezbekistan, dat een grens(je) deelt met Afghanistan, sluit zich ook aan. Met de oefening zijn ruim vijfduizend soldaten gemoeid, waarvan meer dan de helft bestaat uit Russen.
Lees ook dit commentaar van Robbert de Witt: Aftocht uit Afghanistan een afgang? Nee, er is ook veel bereikt
Sinds de Taliban op 15 augustus in Afghanistan de macht overnamen, zijn er meldingen van een militaire troepenopbouw aan beide kanten van de Tadzjieks-Afghaanse grens. De zeer kritische opstelling van Tadzjikistan jegens de Taliban is opvallend. Dit in tegenstelling tot veel andere buurlanden, zoals Turkmenistan, Pakistan en zelfs Oezbekistan, dat zich wel heeft aangesloten bij de militaire oefening in het grensgebied. Deze landen lijken zich te hebben neergelegd bij de nieuwe status quo.
Naast de machtsovername door de Taliban staan de onderlinge verhoudingen ook om een andere reden op scherp: Tadzjikistan biedt een onderkomen aan Afghaanse verzetsstrijders tegen de Taliban, waaronder enkele kopstukken van het voormalige regime. Dit heeft historische redenen. Zo bestaat een groot deel van het verzet uit etnische Tadzjieken, de twee na grootste bevolkingsgroep in Afghanistan die voornamelijk in het noorden van het land woont. Tadzjikistan heeft zich van oudsher altijd om deze mensen bekommerd en voelt zich geroepen dat nu weer te doen.
2.Wat is de rol van Rusland?
Rusland neemt het voortouw in de trainingsmissie, maar het is niet zo dat de Russen de confrontatie zoeken met de Taliban. Zo zei Alexei Zaytsev, de plaatsvervangend woordvoerder van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken, eind vorige maand dat Moskou ‘de toenemende spanning tussen Tadzjikistan en Afghanistan met zorgen gadeslaat’. In plaats van harde woorden uit te wisselen, zouden de landen een overkomst moeten nastreven, zei Zaytsev.
Met het vertrek van alle Amerikaanse militairen uit Afghanistan ziet Rusland vooral ook kansen. Niet voor niets hield het Kremlin als een van de weinigen de ambassade open tijdens de noodlottige augustusdagen waarin het oude Afghaanse regime viel.
Het onderhouden van een goede relatie met de Taliban biedt de mogelijkheid om de Russische invloed in de regio te vergroten. Onder dezelfde noemer wachtte de Russische president Vladimir Poetin niet lang met het sturen van een Russische delegatie naar de nieuwe machthebbers. Daarna riep Poetin de internationale gemeenschap op om de meer dan 9 miljard dollar aan Afghaanse reserves te ontdooien. Die enorme pot met geld van de Afghaanse centrale bank wordt momenteel bewaard over de grens, en dus buiten het bereik van de Taliban.
3.Staat er ook iets op het spel voor de Russen?
Naast mogelijkheden brengt de machtsverschuiving in Ruslands achtertuin ook veel onzekerheden mee. De Russen delen de zorgen van Tadzjikistan: instabiliteit in Afghanistan betekent mogelijk een vluchtelingenstroom naar de Russische zuiderbuur. Erger is dat de chaos in Afghanistan kan leiden tot een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor islamitische terreurorganisaties.
De Afghanen worden al geregeld opgeschrikt door aanslagen uit naam van Islamitische Staat Khorasan, de lokale tak van IS. Terwijl de Taliban voorheen zelf terreuraanslagen pleegden, zijn ze nu verantwoordelijk voor het waarborgen van de nationale veiligheid. Hier worstelen ze mee, want IS, gezworen vijand van de Taliban, hoopt ook een slaatje te slaan uit het vertrek van de Amerikanen. En dat baart de Russen weer zorgen, zij vrezen dat terreur binnenkort bij hen op de stoep staat.
Poetin hanteert daarom een tweeledige strategie om de stabiliteit in de regio te bewaren. Aan de ene kant staat hij Tadzjikistan bij met militair spierballenvertoon en aan de andere kant houdt hij het lijntje met de Taliban in Kabul kort. Dit is een oefening in balanceren: het Russische staatshoofd houdt graag een vinger in de pap, zonder daarbij te dicht bij de Afghaanse zon te vliegen en zich te branden aan binnenlands politiek getwist. Moeilijk, als bondgenoot Tadzjikistan zo duidelijk partij heeft gekozen vóór het Afghaanse verzet.
Lees ook deze blog van Afshin Ellian: Zonder Westen zegevieren de jihadisten in Afghanistan
De Russen proberen hoe dan ook de regie in handen te houden. Zo hielden ze afgelopen woensdag een bijeenkomst in Moskou, waar een delegatie van de Taliban was uitgenodigd om met onder meer vertegenwoordigers uit China, India, Pakistan en India de toekomst van Afghanistan te bespreken. Ook Tadzjikistan nam deel aan de gesprekken. De Amerikanen zeiden er niet bij te kunnen zijn om ‘logistieke redenen’. Wel zijn er plannen voor deelname aan toekomstige vergaderingen.
4.Wat hopen de Taliban te bereiken?
De Taliban zijn op zoek naar erkenning, en meer nog: naar economische steun. Dat laatste is noodzakelijk om een humanitaire catastrofe te voorkomen. Met het vertrek van buitenlandse hulporganisaties en het stopzetten van ontwikkelingshulp staat het land een hongersnood te wachten. UNICEF, kinderrechtenorganisatie van de Verenigde Naties, meldt dat één miljoen Afghaanse kinderen het risico lopen om te komen van de honger.
Op de eerdergenoemde 9 miljard dollar aan Afghaanse reserves hoeven de Taliban niet te rekenen. Het merendeel hiervan staat onder toezicht van de Verenigde Staten en die voorzien ‘geen situatie waarin de Taliban hiertoe toegang zal krijgen’, aldus plaatsvervangend minister van Financiën Wally Adeyemo. Hij voegde eraan toe dat de Verenigde Staten op zoek gaan naar andere manieren om het Afghaanse volk noodzakelijke hulp te bieden.
Ook Rusland heeft tijdens de bijeenkomst in Moskou beloofd samen met Pakistan en China humanitaire hulp te leveren. Wel benadrukte de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov dat officiële erkenning van het Talibanregime nog niet aan de orde is. Daarmee wordt gewacht tot de Taliban hun eerdere belofte nakomen om een politiek en etnisch inclusieve regering samen te stellen.
Hoe effectief deze stok achter de deur is, moet nog blijken: de geluiden uit Afghanistan zijn allesbehalve geruststellend. Vrouwen verdwijnen uit het straatbeeld en volgens critici zijn de Taliban wel degelijk politieke tegenstanders en andere burgers aan het vervolgen. Vorige week is een Afghaanse tolk die op de Nederlandse evacuatielijst stond vermoord. Volgens zijn familie door de Taliban.