Waarom bloedige protesten Kazachstan voor Poetin belangrijk zijn

Na dagen van gewelddadige protesten met tientallen doden, is volgens de Kazachse president Kassym-Jomart Tokajev de orde in zijn land hersteld, al klinken er volgens getuigen nog steeds schoten in Almaty, het epicentrum van de onrust. Wat veroorzaakte de protesten in het doorgaans zo stabiele Centraal-Aziatische land en wat is de rol van Rusland? Vier vragen en antwoorden.

1.Wat is er aan de hand in Kazachstan?

Wat op 2 januari begon met wat lokale protesten tegen verhoogde brandstofprijzen in het dunbevolkte, maar grondstofrijke westen van Kazachstan, groeide de afgelopen dagen uit tot een grootschalige opstand tegen het autoritaire bewind van de voormalige Sovjetrepubliek, onder leiding van president Kassym-Jomart Tokajev. Een unicum in de nog korte geschiedenis van het Centraal-Aziatische land, dat qua oppervlakte groter is dan heel West-Europa.

De afgelopen dagen gingen door het hele land, maar vooral in Kazachstans grootste stad Almaty, in groten getale demonstranten de straat op. Volgens officiële overheidsbronnen werden daarbij 26 demonstranten gedood en meer dan 3.000 Kazachen gevangengenomen, terwijl er zeker 18 doden vielen aan de kant van leger en politie. Vermoedelijk liggen deze aantallen veel hoger, maar door een internetblokkade in het land is dit moeilijk verifieerbaar.

Een op 1 januari ingegane prijsverdubbeling voor vloeibaar petroleumgas (LPG), het gevolg van een liberalisering van de prijzen van brandstof bedoeld voor binnenlandse consumptie, vormde de directe aanleiding voor de woede bij de Kazachen, die veelal in auto’s met een LPG-tank rijden. Inmiddels is de prijsstijging volledig teruggedraaid, maar de protesten zijn alleen maar toegenomen. Het laat zien dat er meer speelt in het land, waar de rijkdom als gevolg van voornamelijk de olie-export zeer ongelijk verdeeld is over de bevolking. Kazachstan is het welvarendste land in Centraal-Azië, maar toch leeft een groot deel van de bevolking in armoede. Dit, in combinatie met de grootschalige corruptie in het land en het autoritaire bestuur van president Tokajev en zijn nog altijd machtige voorganger Nursultan Nazarbajev, verklaart de onvrede die naar buiten kwam met de stijgende brandstofprijzen.

2. Hoe reageerde president Tokajev op de protesten en wat is de rol van zijn voorganger?

Nadat aanvankelijk hard ingrijpen door leger en politie niet het gewenste effect bleek te hebben, probeerde de president op 5 januari met enkele concessies de gemoederen te bedaren. De regering werd ontslagen en de prijsstijging van LPG werd teruggedraaid. Maar misschien wel het meest opmerkelijke was dat Tokajev zijn voorganger Nursultan Nazarbajev ontsloeg als voorzitter van de machtige Kazachse Veiligheidsraad. Nazarbajev, een voormalig communist die vanaf 1984 al premier was van de Kazachse Sovjetrepubliek, werd na de onafhankelijkheid van Kazachstan in 1991 president en leidde het land tot zijn aftreden in 2019.

Maar als ‘Elbasy’ (leider van de natie) bleef Nazarbajev na zijn aftreden de touwtjes in handen houden en zijn opvolger Tokajev leek lange tijd vooral een marionet te zijn van de voormalig president, naar wie ook Kazachstans hoofdstad Nur-Sultan werd vernoemd. De woede van de demonstranten lijkt zich nu vooral te richten op Nazarbajev, die zijn onschendbare status kwijt lijkt te zijn. Op sociale media circuleren beelden van standbeelden van de voormalig president die door woedende demonstranten naar beneden worden gehaald. Ook de huidige president Tokajev lijkt inmiddels meer zijn eigen koers te varen, nu hij het voorzitterschap van de Veiligheidsraad van Nazarbajev heeft overgenomen. Van de oud-president is intussen nog niks vernomen, al gaan er geruchten dat hij naar het buitenland is gevlucht.

3. Tokajev noemt de demonstranten consequent terroristen en spreekt over een ‘antiterroristische operatie’. Waarom?

Dat heeft twee redenen. De betogers namen geen genoegen met de wijzigingen die Tokajev doorvoerde in het bestuur van het land en de protesten werden alleen maar heviger. Als signaal naar het deel van zijn bevolking dat niet de straten opgaat en voor de buitenwereld wil Tokajev het doen voorkomen dat de betogers zich niet uit eigen wil tegen de eigen regering keren, maar worden aangespoord vanuit het buitenland. Met beschuldigende vinger wordt gewezen naar terroristische groeperingen van buiten Kazachstan, een strategie waar autoritaire leiders in de voormalige Sovjetrepublieken bij onrust in hun land sowieso vaak op terugvallen.

Daarnaast legitimeert de verwijzing naar destabilisatie van buitenaf de inmenging van de Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie (CSTO). Op de CSTO, een militaire alliantie tussen zes voormalige Sovjetrepublieken, die ook wel als een door Rusland geleide tegenhanger van de NAVO wordt gezien, kan namelijk alleen een beroep worden gedaan bij dreiging of een aanval van buitenaf. Een aanval op de een wordt beschouwd als een aanval op allen, maar landen kunnen geen hulp inschakelen bij binnenlandse onrusten, zo ervoer Kirgizië in 2010.

Troepen uit Armenië, Kirgizië, Tadzjikistan en Wit-Rusland, maar vooral uit Rusland arriveerden daarom op 6 januari in Kazachstan om ‘essentiële infrastructuur te beschermen tegen buitenlandse terroristen’ en de orde in het land te herstellen. Het is de eerste keer dat de CSTO op deze manier in actie komt.

4. Wat is het belang van de Russische president Poetin bij de ontwikkelingen in Kazachstan?

Terwijl Poetin op 5 januari nog waarschuwde dat buitenlandse machten (lees: het Westen) zich vooral niet moesten bemoeien met de situatie in Kazachstan, arriveerden een dag later meerdere Russische luchtlandingstroepen-eenheden in het land. Poetin leek in eerste instantie zijn focus op Oekraïne te willen houden, waar Rusland aan de grens een enorme troepenmacht heeft verzameld en in een pokerspel verzeild is geraakt met de NAVO. Maar na een noodoproep van Tokajev, kwam Poetin al snel tot de conclusie dat snel ingrijpen in het zuidelijke buurland grootschaliger militair ingrijpen in een later stadium voorkomt. Poetin wil koste wat het kost een nieuwe kleurenrevolutie, grootschalige protesten die leidden tot democratische hervormingen, zoals dat eerder gebeurde in Oekraïne, Georgië en Kirgizië, voor zijn.

Bovendien is Rusland sterk afhankelijk van de Kazachse uraniumvoorraden, die onder meer worden gebruikt voor het opwekken van kernenergie. Poetin heeft er dus baat bij dat de rust in het land snel terugkeert. Volgens president Tokajev is de orde inmiddels hersteld, zo liet hij op 7 januari weten in een televisietoespraak, al sprak hij nog wel van ‘terroristen die staatseigendommen vernielen’. De president liet nogmaals weten dat het vuur wordt geopend op degenen die zich niet overgeven.

Daarnaast bedankte Tokajev diverse  bevriende leiders, onder wie Vladimir Poetin, voor hun snelle hulp. Of de orde in het Centraal-Aziatische land echt is hersteld, zal de komende dagen moeten blijken. Maar zeker is dat Tokajev met zijn oproep aan de CSTO zijn afhankelijkheid van Rusland en Poetin heeft vergroot. Zoals sinds vorig jaar ook de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko weet, is Russische hulp vrijwel altijd conditioneel. De vraag is daarom of Kazachstan zijn internationale koers van de afgelopen jaren, balancerend tussen Rusland, China en het Westen, kan volhouden.