Volgens rapporten van The Economist en Freedom House ging in het afgelopen jaar de democratie in vrijwel alle voormalige Sovjetrepublieken erop achteruit. Kazachstan is het jongste voorbeeld van een land waar voorzichtige democratische stappen met hulp van het Kremlin ongedaan zijn gemaakt. Gek genoeg is weemoed naar de Sovjet-Unie niet alleen de oorzaak, maar ook het gevolg van deze ontwikkelingen.
Teun Toonen (1999) is student Politieke Economie en Filosofie en liep vanaf september 2020 stage op de redactie van EW.
Julian Postulart (23) rondde in juli de master East European Studies af aan de UvA. Daarvoor studeerde hij politicologie aan de Vrije Universiteit en volgde een semester lang vakken aan het departement voor Russian and East European Studies aan de Karelsuniversiteit te Praag, Tsjechië. Julian schrijft regelmatig stukken over landen in de Zuid-Kaukasus en Centraal-Azië, waaronder een artikel over Sovjetnostalgie in Kirgizië voor Lossi 36. Ook is hij werkzaam bij reisorganisatie Eastpackers.
Onder het genot van zelfgemaakte walnotenwijn vertelt Khusnidin (56) honderduit over zijn dorp Arslanbob in het zuiden van Kirgizië. Deze bergoase wordt omringd door het grootste en oudste walnotenbos ter wereld. Ooit was dit bos de belangrijkste inkomstenbron van het dorp, maar door privatisering gaat het grootste deel van de opbrengst van de oogst inmiddels naar een Duits bedrijf en leeft Khusnidin van het salaris van zijn in Rusland werkende zoons.
Het is dan ook niet vreemd dat hij instemmend knikt als hem wordt gevraagd of het leven beter was ten tijde van de Sovjet-Unie. Voor Khusnidin en miljoenen van zijn landgenoten heeft democratie ook een schaduwkant.
Ondanks drie revoluties is de Sovjetnostalgie in Kirgizië groot
In Kirgizië, buurland van het autocratische Kazachstan, brak in 2005 de eerste revolutie uit. Deze Tulpenrevolutie leidde tot een korte democratische opleving, waarna de zittende president opnieuw macht naar zich toetrok, met een nieuwe revolutie in 2010 tot gevolg. Deze cyclus herhaalde zich tussen 2010 en 2020, toen een ontevreden bevolking voor de derde keer in groten getale de straat opging. Onder de nieuwste president Sadyr Zjaparov is inmiddels een nieuwe grondwet aangenomen, die onder meer onafhankelijke media, oppositie en burgerlijke vrijheden aan banden legt, zo constateerde ook de internationale niet-gouvernementele organisatie Human Rights Watch.
Daarbij is het de vraag of meer democratie in de voormalige Sovjet-Unie überhaupt tot een tevreden bevolking leidt, als niet kan worden voorzien in haar eerste levensbehoeften. In Kirgizië en Armenië kreeg de democratie in vergelijking met de rest van de voormalige Sovjet-Unie de afgelopen twee decennia de meeste kans. Maar daar is de nostalgie naar de Sovjet-Unie nu juist het grootst. Bijna tweederde van de bevolking van beide landen gaf in de meest recente onafhankelijke peiling aan dat het uiteenvallen van de Sovjet-Unie hun land meer schade dan voordeel heeft gebracht.
Tweedeling in bevolking van veel voormalige Sovjetlanden
Door grootschalige protesten heerst in het Westen vaak de indruk dat de hele bevolking vóór een overgang naar democratie is, maar in alle voormalige Sovjetlanden zijn religieus-conservatieve bevolkingsgroepen dominant. Daartegenover staat een progressieve jeugd die wel graag aansluiting zoekt bij het Westen en westerse normen en waarden. Deze tweedeling in de samenleving kwam bijvoorbeeld tot uiting in de woede onder jongere, in steden wonende Kirgiziërs over de, soms zelfs dodelijke, traditie van bruidroof in rurale delen van het land.
Lees ook dit reisverhaal van Teun Toonen over Centraal-Azië: Langs de rafelranden van het voormalige Sovjetrijk
Tegelijkertijd is het vertrouwen in de overheid in deze plattelandsgebieden laag. Zo heeft bijna iedereen in walnotendorp Arslanbob een eigen moestuin. Niet alleen om financiële redenen, maar ook wegens de gezondheid. ‘Groenten uit de winkel zijn bespoten en zitten vol gif. In de Sovjettijd wist je precies waar je voedsel vandaan kwam. Nu moeten we alles zelf verbouwen willen we gezond blijven,’ zegt Khusnidin wijzend op zijn zorgvuldig aangeharkte tuin. Voor de inwoners van het geïsoleerde Arslanbob zijn revoluties en nieuwe grondwetten uit hoofdstad Bisjkek een ver-van-hun-bedshow. De prioriteit ligt bij eerste levensbehoeften, waarbij wordt terugverlangd naar de zekerheid die de Sovjet-Unie bood.
Kremlin kampt met geheel eigen versie van Sovjetnostalgie
Tegelijkertijd kampt het Kremlin met een heel eigen versie van Sovjetnostalgie. Rusland ziet de landen van de voormalige Sovjet-Unie als exclusieve invloedssfeer waar het democratische oprispingen koste wat het kost de kop probeert in te drukken. Als er één ding is waarvan de Russische president Vladimir Poetin ’s nachts wakker ligt, zijn het wel kleurenrevoluties in voormalige Sovjetrepublieken.
Het Kremlin schrok dan ook op toen begin dit jaar demonstranten de straat opgingen in het doorgaans zo stabiele Kazachstan. Wat begon als een lokale demonstratie tegen stijgende brandstofprijzen, mondde al snel uit in landelijke rellen tegen het bewind van president Kassim-Zjomart Tokajev en zijn voorganger Nursultan Nazarbajev, die sinds de val van de Sovjet-Unie de touwtjes stevig in handen had.
De mislukte revolutie in Kazachstan
Maar terwijl de bevolking eiste dat een einde werd gemaakt aan de economische ongelijkheid en corruptie in het land – en bovendien hoopte op meer zeggenschap in de landelijke politiek – gebruikte Tokajev de onrust als dekmantel om zijn voorganger Nazarbajev door de achterdeur af te voeren. Mede dankzij een ‘vredesmacht’ onder aanvoering van Russische militairen wist Tokajev de gelederen te sluiten en is er zes weken later weinig veranderd.
Meer over de protesten in Kazachstan: Waarom bloedige protesten Kazachstan voor Poetin belangrijk zijn
De president zelf ging intussen langs bij zijn Russische ambtgenoot Vladimir Poetin en hoefde daar in tegenstelling tot de Franse president Emmanuel Macron en de Duitse bondskanselier Olaf Scholz niet plaats te nemen aan het uiteinde van een meterslange tafel.
De Kazachse autoriteiten wijzen vooral naar buitenlandse ‘terroristen’ en ‘criminele oppositiegroepen’ als aanstichters van de rellen van de afgelopen maand. Onderwijl wachten burgers op de beloofde economische en politieke hervormingen. De Kazachen hebben daarmee aan den lijve ondervonden dat een volksopstand in de voormalige Sovjet-Unie niet altijd gepaard gaat met verandering.
Bijna alle voormalige Sovjetrepublieken daalden op lijst der democratieën
In de meest recente rapporten over de wereldwijde staat van de democratie van Freedom House en de The Economist zijn vrijwel alle voormalige Sovjetrepublieken gedaald op de lijst van democratieën. Kirgizië behoort zelfs tot een van de tien grootste wereldwijde dalers op de lijst van The Economist. Dat de Russen er alles aan doen om de zo gevreesde kleurenrevoluties te voorkomen, bleek eerder al in Oekraïne.
In 2014 weigerde de toenmalige president Viktor Janoekovitsj een associatieverdrag met de Europese Unie te tekenen en sloot in plaats daarvan een overeenkomst met het Kremlin. Een woedende volksmenigte eiste het vertrek van de president, waarna de Russen gebruikmaakten van de onrust om te voorkomen dat de nieuwe democratische regering aansluiting zou vinden bij het Westen. Acht jaar later is de situatie nauwelijks veranderd. De Oekraïense regering hoopt nog steeds op aansluiting bij de NAVO en de Europese Unie, terwijl de Russen proberen de territoriale integriteit van Oekraïne te ondermijnen.
Het conflict met Rusland straalt ook af op de binnenlandse politiek. Dankzij het cowboykapitalisme van de jaren negentig belandde het overgrote deel van de Oekraïense economie in handen van een kleine groep schatrijke oligarchen. Sinds 2014 probeert Kiev de macht van pro-Russische oligarchen aan banden te leggen, met een interne machtsstrijd als gevolg. Ook de huidige president Volodymyr Zelensky wordt gesteund door een rijke elite, al bedienen zij zich van een meer pro-westerse agenda. Zolang deze strijd niet is beslecht, zal het voor Oekraïne onmogelijk zijn een weerbaar en democratisch staatsbestel op te tuigen. Iets wat in buurland Wit-Rusland, ondanks grootschalige protesten in de zomer van 2020, op dit moment een utopie lijkt.
Sovjetnostalgie zowel oorzaak als gevolg van uitblijven échte verandering
Heeft de democratie in de voormalige Sovjet-Unie gewoon tijd nodig, tot een nieuwe generatie de macht in deze landen in handen neemt? De vraag is hoe, aangezien grootschalige protesten en revoluties tot nu toe op de lange termijn weinig democratische impact blijken te hebben.
Sovjetnostalgie lijkt zowel oorzaak als gevolg van het uitblijven van échte verandering: telkens als democratie aan kracht lijkt te winnen, steekt Rusland hier een stokje voor, veelal resulterend in politieke desillusie. Voor mensen als walnotenboer Khusnidin is weemoed naar zijn geleefde socialistische verleden daarmee een houvast voor het onzekere heden.