Direct na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne reisde de in Hongarije wonende schrijver Jaap Scholten naar de Oekraïens-Hongaarse grens, waar hij een Oekraïens gezin ophaalde dat hij onderdak biedt. Scholten houdt voor EW een persoonlijk logboek bij over de oorlog in zijn buurland en de geschiedenis van de regio. In deel 4: de waanzin van de oorlog en het grenzeloze optimisme van Alexey in de eerste uren van de invasie.
Op het moment dat de oorlog aanving, waren Alexey en Jeva maximaal van elkaar verwijderd, binnen Oekraïne. Het geeft aan dat zij het idee van een oorlog absurd vonden – ondenkbaar. Jeva lag in een hotelbed in Kharkiv, Alexey was in Odessa en de moeder van Jeva paste op hun zoontjes in hun flat in Kiev, aan de noordzijde van de stad. Om vier uur ’s morgens begon in en rondom alle drie die steden het bombardement op militaire doelen.
Wakker geworden door de ontploffingen
Jaap Scholten (1963) is schrijver van fictie en non-fictie (o.a. Kameraad Baron, waar hij de Libris Geschiedenis Prijs voor kreeg). Hij woont sinds 2003 in Oost-Europa en werkt momenteel aan een non-fictie boek over een ménage-à-trois tegen de achtergrond van de drie grote rijken – het Russische, Habsburgse en Ottomaanse Rijk.
Scholten houdt voor EW een persoonlijk logboek bij over de oorlog in Oekraïne en de geschiedenis van de regio.
Jeva is een voormalig fotomodel, heeft een gevoelig gezicht, ze is nu 38 en moeder van drie jongens (8, 6 en 3 jaar oud). Tien jaar lang trok ze de wereld over voor photoshoots en modeshows, daarna deed ze een opleiding fotografie in Milaan, werkt als fotografe (mode en portretten vooral). Sinds zij moeder is, coacht zij jonge fotografen en geeft online en offline masterclasses. Op de ochtend van de 24ste is ze uit het hotelbed gesprongen toen ze de ontploffingen hoorde, heeft haar spullen in de koffer gepropt en zich samen met haar vrouwelijke manager naar het station gehaast.
‘We hadden het geluk dat het hotel dicht bij het station lag. Er was geen taxi meer te krijgen, geen bus, geen tram reed meer.’
Met hun koffers zijn ze door de stad gerend en haalden precies de trein van 7.00 uur naar Kiev. De trein was stampvol. Telkens als ze kon – hele stukken tijdens de vijf uur durende rit van Kharkiv naar Kiev was er geen ontvangst – belde ze haar moeder en vroeg hoe het met de jongens ging, of ze nog leefden. Haar moeder was doodkalm: ‘Het gaat goed, we zitten aan het ontbijt.’
Jeva: ‘Ik werd gek wanneer ik twintig minuten geen contact kon hebben met mijn moeder. Ik wist dat Kiev gebombardeerd werd. Ik probeerde te mediteren in de trein om tot rust te komen, maar ik kon het niet.’
Met een Volkswagenbusje naar Kiev gejakkerd
Ook Alexey werd wakker van de explosies. Hij was al weken in Odessa om op het vliegveld een luchtverkeerssysteem aan te leggen. Het was bijna af, nog een dag werk. Alexey is netwerk-ingenieur, afgestudeerd aan de Technische Universiteit van Kiev. Hij heeft het Volkswagenbusje van het bedrijf gepakt en is in alle vroegte naar Kiev gejakkerd, 500 kilometer noordwaarts, terwijl het land onder vuur lag. Bij Jeva overheerste het moederinstinct, ze maakte geen foto’s van de overvolle trein en alles om haar heen. Alexey, met het analyserende van de ingenieur, maakte al rijdend met één hand aan zijn mobiel wel foto’s, van de rookpluimen die hij links en rechts om zich heen waarnam. Ook van de eindeloze file auto’s die Kiev verliet. Hij was een van de schaarse gekken die de stad in wilde.
Hij kwam precies op tijd in Kiev aan om Jeva van het station te halen en wat later renden ze samen het eindeloze aantal treeën omhoog naar hun flat op de 21ste verdieping in de Karavaievi Dachi-wijk om hun zonen onder de hoede van baboesjka, Jeva’s moeder, te vinden. Ze drukten hun kinderen tegen zich aan en pakten in 20 minuten tijd spullen, waarbij Jeva onder de stress van het loeiende luchtalarm niet tot de meest gebalanceerde kledingkeuze voor haar zonen kwam. Ze moest eerst haar eigen koffer nog leeggooien. Er zaten kleren in die ze had meegenomen naar Kharkiv, bedoeld voor de te fotograferen modellen bij de masterclass. Hoeden, jurkjes, panty’s, woest graaide Jeva ze eruit om plaats te maken voor T-shirts van haar zonen.
Lees ook het vorige logboek van Jaap Scholten: Hoe Oekraïners het moreel hooghouden in Telegramgroepen
Te midden van de blinde paniek die zich meester maakt wanneer je stad gebombardeerd wordt en je je drie kleine kinderen in veiligheid wilt brengen, was baboesjka de kalmheid zelve. En dat was en is ze steeds, in Boedapest waar zij met z’n allen enkele dagen logeerden en in Somogy in het gastenhuis. Op de achtergrond was daar steeds de moeder en grootmoeder, in stilte, liefdevol glimlachend, aan het vegen, aan het koken, kleren aan het opvouwen, kleinzonen op schoot aan het nemen en door hun haar aan het strelen – als de zon waar de andere planeten in hun eigen chaotische banen omheen bewogen.
Teruggereden voor een dode kip
Alexey en Jeva wurmden zich met de zilveren Volkswagenbus door de ontredderde stad. Kiev was die eerste dag van de oorlog als een mierenhoop waar iemand met een stok in had gepord. Ze waren op weg naar de ouders van Alexey die in een buitenwijk in het zuiden van Kiev wonen. De komende nacht zouden ze daar slapen en de volgende dag uiteindelijk richting Lviv rijden. Ze waren al een eind zuidwaarts, op de Chervonozorianyi prospekt toen Jeva uitriep: ‘De kip!’
Lees het opiniestuk van Robbert de Witt over de toespraak van de Russische president: Huiveringwekkende speech Poetin lijkt voorbode van zuivering
Het was precies een week later. We zaten bij het haardvuur in het gastenhuis op het platteland in Somogy waar Alexey, Jeva en familie op adem konden komen toen ze het verhaal over de kip vertelden. Er werd hard gelachen. Ze waren die eerste dag van de oorlog omgedraaid en teruggereden naar Lenvanevs’ Koho, naar hun flat. Alexey was nog eens 21 verdiepingen omhoog gesprint – stijf van de adrenaline – om een kip die in de keuken lag weg te gooien. Deze hele grap, heen en weer rijden, naar boven en beneden rennen, kostte vanwege de drukte in de stad anderhalf uur.
Ik zei: ‘Terwijl er de dreiging van raketinslagen is, terwijl je met je gezin in een auto zit en een stad probeert uit te komen die gebombardeerd wordt, ga je terug om een dooie kip weg te gooien?!’
Alexey: ‘Ik was bezorgd dat de flat zou stinken bij terugkomst.’
‘Was het een hele kip of kipfilet?’
Ik ben altijd benieuwd naar de details.
‘Een hele kip.’
‘Geplukt?’
‘Ja, helemaal klaar om te prepareren. Ik heb zo’n kleine barbecue, ei-vormig, een Kamado-grill, op het balkon. Ik had de avond daarvoor baboesjka gevraagd de kip uit de vriezer te halen. Ik hoopte die vrijdagavond eindelijk thuis te komen en dat wilde ik vieren met een goede kip.’
‘De kip lag op tafel?’
‘Op het aanrecht.’
‘En je gooide hem in de vuilnisbak binnen of buiten?’
‘Buiten natuurlijk.’
Waanzin van de oorlog
Het verhaal van de kip geeft de waanzin van de oorlog weer, maar nog meer de ontkennende kracht en het grenzeloze optimisme van het menselijk brein. Alexey dacht binnen enkele dagen of hooguit binnen enkele weken in de flat terug te keren.
Schuin tegenover het gastenhuis waar Alexey en Jeva logeren, ligt het buitenhuis van mijn zwager en zijn Russische echtgenote. Haar familie ontvluchtte Rusland en dacht dat zij binnen enkele weken zouden terugkeren naar Moskou. Dat was in oktober 1917. Iets verderop, bij de kerk, is het zomerverblijf van mijn schoonouders. Mijn schoonvader vocht in de Hongaarse opstand tegen de Russen en moest vluchten toen de Russische tanks met grof geweld de stad innamen. Dat was in november 1956. Ilona en ik waren de eersten van de familie die terugkeerden en zich permanent in Hongarije vestigden, bijna een halve eeuw later. Ik vrees dat Alexey, Jeva en hun drie zoontjes Misha, Gosha en Jenya pas kunnen terugkeren wanneer de maden hun werk hebben gedaan – denk aan A Zed & Two Noughts van filmer Peter Greenaway. Alexey had zijn leven niet hoeven te wagen voor een geplukte kip.
EW publiceert een selectie van de logboeken van Jaap Scholten. Lees ze hier allemaal.