De dood van zijn beoogde opvolger, president Ebrahim Raisi, stelt de ziekelijke Ali Khamenei voor problemen. Wie lost hem na 35 jaar af als hoogste leider van Iran? Een profiel van de onversneden antisemitische grootayatollah door Liesbeth Wytzes.
Volgens de opperste leider van de Islamitische Republiek Iran, Seyyed Ali Hosseini Khamenei (19 april 1939, Mashhad, Iran) is Les Misérables van Victor Hugo het allermooiste boek. De grootayatollah, aan de macht sinds 1989 en daarmee één van de langstzittende dictators van de wereld, laat zich graag voorstaan op zijn liefde voor literatuur en poëzie, een romantische trek die slecht past bij het extreme en nietsontziende conservatisme van zijn regime. Hij heeft naar verluidt ook een mooie zangstem en speelt de tar, een soort luit.
De hoogbejaarde, ziekelijke leider – hij zou in elk geval prostaatkanker hebben – leider vergaarde tijdens zijn langdurige bewind enorm veel macht. Khamenei is de baas van de regering, het leger, de rechterlijke macht, de media en de gevreesde Revolutionaire Garde, en hij ontleent een groot deel van die macht aan de puissant rijke, buiten Iran vrijwel onbekende onderneming Setad.
Khamenei zat in cel wegens verzet tegen sjah
Khamenei, naar het schijnt een verre, maar directe afstammeling van de profeet, is de tweede uit een gezin van acht kinderen. Hij volgde religieus onderwijs aan vooral het seminarie in Qom, waar zijn zoon en mogelijke opvolger Mojtaba nu lesgeeft, maar had altijd meer interesse in politiek dan in religie. Hij sloot zich aan bij de revolutionaire beweging van ayatollah Ruhollah Khomeini en sprak zich uit tegen de sjah, waardoor hij in de jaren zestig en zeventig geregeld achter de tralies belandde.
Tijdens de revolutie van 1979, die het einde betekende van de westers georiënteerde politiek van de sjah en het land in veel opzichten terugbracht in de Middeleeuwen, ontpopte Khamenei zich als vertrouweling en rechterhand van Khomeini. Hij klom gestaag op, van de ene politieke functie naar de andere. Na de dood van Khomeini in 1989 koos de Raad van Experts hem als diens opvolger. Niet unaniem, en hij aanvaardde de taak met nederigheid, alsof hij deze eer niet waard was – een mooi voorbeeld van wat in Iran taarof heet: onoprechte eerlijkheid.
Niet iedereen was enthousiast over Khamenei
Niet iedereen was even enthousiast als Khomeini over zijn opvolger. Al in 1981 overleefde Khamenei ternauwernood een moordaanslag. Een tegenstander had een bom verstopt in een bandrecorder. Khamenei raakte zwaargewond aan de rechterkant van zijn lichaam, en sindsdien kan hij zijn rechterarm niet meer gebruiken en geeft hij je dus met links een hand (als hij dat al doet).
Elke vorm van verzet en opstand wordt sinds 1989 met harde hand neergeslagen: duizenden Iraniërs, mannen, vrouwen, en zelfs kinderen worden nog altijd ter dood gebracht, gemarteld, opgepakt en gevangen gezet, zonder enige vorm van proces – of met een proces dat 5 minuten duurt. Vijfduizend executies in de laatste tien jaar, zegt Amnesty. Ook in het buitenland doodt het regime Iraniërs.
Een vorm van terreur, en het is alsof de ayatollahs zijn vergeten dat ze zelf indertijd door een revolutie aan de macht zijn gekomen. Steeds kwamen Iraniërs in opstand, het meest massaal en langdurig na de dood van Mahsa Amini (2022), die haar hoofddoek niet goed had omgedaan. Telkens weer weten de islamitische machthebbers aan het roer te blijven.
Baas van miljardenbedrijf
Sinds zijn benoeming heeft deze weinig charismatische, maar slimme politicus zijn machtsbasis enorm uitgebreid en versterkt.
Daarbij wordt hij geholpen door een onderneming genaamd Setad, die Khomeini in het leven had geroepen als liefdadigheidsclub. Setad confisqueerde de leegstaande huizen van Iraniërs die na de revolutie waren vertrokken, en doneerde de opbrengst aan armlastige Iraniërs. Het was de bedoeling dat dit project na twee jaar zou worden opgedoekt, maar het bestaat nog steeds.
En van het confisqueren van leegstaande huizen ging het bedrijf – want dat is het eigenlijk – over naar het confisqueren van huizen bewoond door mogelijk andersdenkenden, of gewoon zomaar. Het kan gebeuren dat je als huiseigenaar plotseling aan Setad huur moet betalen. Of domweg je huis uit moet.
Setad heeft zich inmiddels als een octopus genesteld in de Iraanse economie en was volgens Reuters in 2013 ruim 70 miljard euro waard. Uiteraard is Khamenei de baas van Setad.
Khamenei blijft eenvoudig
Niet dat hij dat enorme vermogen voor zichzelf lijkt aan te wenden. Khamenei staat bekend om zijn eenvoudige leefstijl. Hij woont bescheiden in Teheran, is al sinds 1989 niet in het buitenland geweest, en is al decennia getrouwd met Mansoureh Bagherzadeh, met wie hij zes kinderen heeft en die zich slechts zelden (en dan altijd van top tot teen in het zwart gehuld) in de openbaarheid begeeft.
De grote leider kleedt zich zoals ayatollahs dat doen. Soms gewone schoenen, meestal leren slippers (geel, bruin of zwart) en een bruin, zwart of camelkleurig kameelharen gewaad, daaronder een witte broek en altijd een stok in de hand, of dat nu nodig is om makkelijker te lopen of niet. Uiteraard een tulband: hoe hoger de tulband, hoe langer de baard, hoe rechter in de leer.
Khamenei schijnt een verzameling van tientallen antieke wandelstokken te hebben. Hun huis is volgens zijn vrouw, die dat in een zeldzaam interview vertelde, spartaans ingericht. Geen leuke spulletjes of zo: ‘Dat hebben we jaren geleden al achter ons gelaten.’ Maar er zijn ook bronnen die beweren dat de leider graag in BMW’s rijdt, en honderd renpaarden en zes paleizen heeft.
Onversneden antisemitisme
Iran is een voortdurende stokebrand in het Midden-Oosten en steunt de Palestijnen. Khamenei draagt onafgebroken de inmiddels ook in ons land bekende Palestijnse sjaal, blauwwit geblokt. Dat doet hij vooral om zijn diepgewortelde haat tegen Joden en zionisten kracht bij te zetten: die zijn zowat even erg als de Satan van over de zee, de Verenigde Staten. Zulk onversneden antisemitisme als uit de mond van Khamenei kom je zelden tegen.
‘Het is de taak van de islamitische republiek om Israël van de kaart te vegen.’
‘Israël is een kankergezwel dat uit de regio moet worden verwijderd. Niemand zal toestaan dat een verzameling viezeriken, verworpenen en schurken uit Londen, Amerika en Moskou de baas spelen over de Palestijnen…’
‘Veel van de problemen waarmee moslims te maken hebben, zijn veroorzaakt door het zionistische regime.’
En ga zo maar door.
En dat terwijl Iran in 1950 als tweede moslimland (na Turkije) de staat Israël erkende.
Grote problemen
Zeker is dat Khamenei, ziekelijk of niet, de macht heeft. Maar veel rust zal dat hem niet geven. Misschien treurde hij inwendig om de dood, op 19 mei, van zijn beoogde opvolger, president Ebrahim Raisi – dat liet hij niet merken. Zijn dood ‘verandert niets’. Maar het kan niet anders of hij maakt zich zorgen. Een opvolger staat niet meteen klaar, en het is lastig zijn zoon aan te wijzen, over wie maar weinig bekend is. Dan ontstaat er een dynastie, en daar waren de revolutionairen van 1979 juist fel tegen.
Iran heeft een bevolking van gemiddeld dertig jaar oud. Het land heeft grote economische problemen, deels ten gevolge van de Amerikaanse sancties, gigantische inflatie en een economie die maar de helft is van die van Turkije. Het kan dan ook niet anders, of er komt ooit een revolutie die wél slaagt.