Terwijl het leger van Oekraïne ver doordringt op Russisch grondgebied, wordt in Kyiv openlijk gesproken van onderhandelingen met Rusland. ‘Niemand weet wat Trump zal doen. Zelfs Trump niet.’
‘Hoe zouden we überhaupt kunnen onderhandelen met personen die zonder onderscheid burgers en burgerdoelwitten beschieten, of die kerncentrales bedreigen?’
Bijna een week probeerde Vladimir Poetin de spectaculaire inval van verschillende Oekraïense legereenheden in de oblast (provincie) Koersk te negeren. Maar op de zesde dag kon de Russische president, tijdens een ontmoeting met zijn voornaamste veiligheidsministers en -functionarissen, zijn frustratie nauwelijks bedwingen.
Toch doet het Kremlin er voorlopig alles aan om de impact van de inval te minimaliseren. Het Russische antwoord – dat volgens Poetin ‘waardig’ zal zijn – wordt voorgesteld als een ‘antiterroristische operatie’: kleinschalig en tijdelijk. Hoewel al 200.000 Russische burgers uit de grensregio werden geëvacueerd, maakt de Russische reactie voorlopig een bijzonder makke indruk.
Op het eerste gezicht lijkt de Oekraïense inval op Russisch grondgebied een roekeloze zet. Oekraïne heeft zijn middelen en manschappen elders nodig. Terwijl zijn leger triomfantelijk oprukt in de regio Koersk moet Oekraïne het stadje Pokrovsk in de regio Donetsk evacueren, omdat het Russische leger te dicht is genaderd. Toch lijkt Oekraïne met zijn acties een (kleine) politieke overwinning te scoren.
Opmerkelijk genoeg bekijkt zowel Rusland als Oekraïne de actie in het licht van mogelijke vredesonderhandelingen. In zijn ontmoeting met de kernleden van de Russische Veiligheidsraad afgelopen vrijdag beschuldigde Poetin Oekraïne ervan dat het ‘zijn onderhandelingspositie in de toekomst’ wil verbeteren. Mychajlo Podoljak, een van president Volodymyr Zelensky’s topadviseurs, beweert dat de aanval in Koersk Rusland moet aanzetten om een ‘eerlijk onderhandelingsproces’ te beginnen.
Ook Zelensky zelf hintte vorige week specifiek op onderhandelingen met Rusland. Zo noemde hij de Russische soldaten die door het Oekraïense leger worden gevangengenomen ‘ons uitwisselingsfonds’. Met meer Russische krijgsgevangenen hoopt Zelensky een betere hefboom te krijgen voor een ruil met gevangengemaakte Oekraïense militairen. Zelfs de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko, toch een bondgenoot van Poetin, riep beide partijen op om naar de onderhandelingstafel te gaan.
Vredesonderhandelingen nog net geen taboe
Dat openlijk wordt gesproken en nagedacht over mogelijke vredesonderhandelingen, is relatief nieuw. De afgelopen twee jaar was het idee om te onderhandelen nog net niet taboe. Aan het begin van de oorlog, toen het er nog naar uitzag dat Oekraïne door het Russische leger zou worden overlopen, waren er even gesprekken tussen beide landen: eind februari in het Wit-Russische Gomel, eind maart en begin april in Istanbul. Hoewel Poetin achteraf beweerde dat een akkoord binnen handbereik lag maar werd gedwarsboomd door ‘het collectieve Westen’, is onduidelijk of de partijen toen ernstig hebben onderhandeld. Nadien was van openlijke vredesgesprekken geen sprake meer.
Dat de Oekraïense bevolking zeer sterk gekant was tegen vredesonderhandelingen, tonen peilingen van het Kyiv International Institute for Sociology (KIIS). Dat vraagt periodiek Oekraïners naar hun mening over de oorlog. In augustus 2022 sprak tweederde zich uit tegen welke vorm van vredesonderhandelingen met Rusland dan ook. Toen de eerste Russische aanval van februari 2022 was afgeslagen, had Zelensky de expliciete ambitie geformuleerd om het hele grondgebied manu militari te heroveren.
Maar de laatste maanden lijkt de sfeer omgeslagen. In de meest recente peiling van het KIIS, in mei, sprak 57 procent van de Oekraïners zich uit voor onderhandelingen. Zelfs het uiterst pijnlijke onderwerp van gebiedsconcessies lijkt stilaan bespreekbaar te worden.
Waarom de seinen op rood staan voor Oekraïne
Die stemmingsverandering aan Oekraïense kant heeft te maken met de penibele situatie waarin het land verkeert. Tegelijk met de opmerkelijke Oekraïense operatie in de oblast Koersk boekt Rusland gestaag terreinwinst aan het front in Oost-Oekraïne. Het wordt voor Oekraïne steeds moeilijker nieuwe soldaten te vinden en het heeft geen zekerheid over toekomstige wapenleveringen.
Na tweeënhalf jaar van voortdurende beschietingen is het steeds moeilijker om de energie-infrastructuur te herstellen. Oekraïense steden worden geteisterd door stroomstoringen, en dan moet de winter nog beginnen. Bovendien halen ook Oekraïense politici het onderwerp steeds nadrukkelijker aan.
Vitali Klitsjko, burgemeester van Kyiv en politieke rivaal van Zelensky, stelde in de Italiaanse krant Corriere della Sera dat eventuele territoriale concessies er enkel kunnen komen na een nationaal referendum – waarmee hij meteen de mogelijkheid daartoe op tafel gooide. Zelensky gaf in een interview met het Franse Le Monde toe dat het heel moeilijk zal worden de Oekraïense grenzen van 1991 langs militaire weg te herstellen.
Het is niet duidelijk in welke mate die Oekraïense signalen een oprechte wil om te onderhandelen weerspiegelen. Zo was er volgens de Amerikaanse Washington Post een plan om deze maand in alle luwte een Oekraïense en een Russische delegatie in Qatar te laten onderhandelen over een gedeeltelijk staakt-het-vuren, waarbij beide partijen zouden beloven niet langer elkaars energie-infrastructuur aan te vallen. Vanwege de Oekraïense verrassingsaanval in Koersk werden de onderhandelingen (tijdelijk) afgeblazen. Het lijkt er ook op dat in Oekraïne heel veel scepsis bestaat over de Russische bereidheid een akkoord te respecteren.
Oekraïne heeft al vredestoppen georganiseerd
Maar het klopt niet dat Oekraïne de afgelopen twee jaar enkel het militaire pad heeft bewandeld. Het organiseerde vijf vredesconferenties, wel zonder Rusland uit te nodigen. Ze dienden vooral om steun te verzamelen voor de zogenaamde Oekraïense Vredesformule. In dat tienpuntenplan focust Oekraïne op herstel van zijn territoriale integriteit, maar heeft het ook aandacht voor de belangen van landen in het ‘Mondiale Zuiden’, zoals voedselzekerheid. Op die manier hoopte de Oekraïense regering Rusland diplomatiek onder druk te zetten.
Die tactiek stuit al enige tijd op haar grenzen. Op de laatste vredestop, halverwege juni in het Zwitserse Bürgenstock, tekenden 92 landen de presentielijst. Tegelijk bleek het – eens te meer – onmogelijk om tot een algemeen gedragen slottekst te komen. ‘Dat heeft Zelensky van strategie doen veranderen,’ zegt Volodymyr Fesenko, directeur van het Center for Political Studies ‘Penta’ in Kyiv. ‘Het heeft hem tot het inzicht gebracht dat veel landen het Oekraïense standpunt niet steunen en willen dat hij met Rusland gaat praten.’
Waarom Oekraïne vreest dat de wapenleveringen stokken
Diplomatiek staat Oekraïne voor een onmogelijke opdracht. Om weerstand te blijven bieden aan de Russische aanvallen heeft het in de eerste plaats wapenleveringen nodig. In Oekraïense kringen leeft de vrees dat een onderhandelingsproces die leveringen kan doen stokken. Kyiv is als de dood dat, mocht er een vermoedelijk slepend onderhandelingsproces komen, de aandacht van de wereld zal verslappen.
Anderzijds groeit het besef dat de wapenaanvoer óók in gevaar komt als Oekraïne helemaal geen moeite doet om te onderhandelen. Als de regering-Zelensky totaal geen goede wil toont, dreigt het ruimte te geven aan de Russische interpretatie. Het moet ten minste tonen dat het bereid is om te praten.
Bovendien zijn er nog de Amerikaanse presidentsverkiezingen in november, waarbij Donald Trump een reële kans maakt opnieuw gekozen te worden. Trump heeft al diverse keren beweerd dat hij als president de Amerikaanse steun aan Oekraïne zal stopzetten en ‘in 24 uur tijd’ onderhandelingen zal laten aanvangen.
De vrees dat Kyiv bij zulke gedwongen onderhandelingen het kind van de rekening wordt, is niet denkbeeldig. Hoewel Oekraïense leiders voortdurend verzekeren dat ze met elke Amerikaanse president vlot zullen samenwerken, is Trumps onberekenbaarheid een heus hoofdpijndossier. Zoals voormalige Amerikaanse Oekraïnegezant Kurt Volker het verwoordde: ‘Niemand weet wat Trump zal doen. Zelfs Trump niet.’
Russische voorwaarden zijn onverteerbaar voor Oekraïne
Het moet gezegd dat het Russische regime niet bepaald de indruk wekt dat het bereid is tot onderhandelen. In de aanloop naar de Oekraïense vredestop in Zwitserland van juni somde Vladimir Poetin nog eens zijn voorwaarden voor onderhandelingen op. Zo wil hij dat Oekraïne eerst zijn troepen terugtrekt uit de Donbas en Novorossia, de vier Oekraïense regio’s die Rusland in september 2022 annexeerde. Daarnaast moet Oekraïne neutraliteit aannemen, mag het geen deel uitmaken van een bondgenootschap (zoals de NAVO) en moet het Westen alle sancties tegen Rusland terugdraaien. Pas als aan die voorwaarden is voldaan, zou Rusland bereid zijn om naar de onderhandelingstafel te gaan, aldus Poetin.
Die Russische voorwaarden zijn bijzonder verregaand, niet in het minst omdat Rusland momenteel geen van de vier Oekraïense regio’s volledig onder controle heeft. Oekraïne zou dus, om eventuele onderhandelingen te laten beginnen, eerst een aanzienlijke hoeveelheid grondgebied moeten opgeven. ‘Rusland eist eigenlijk dat Oekraïne capituleert,’ zegt Vera Grantseva, Ruslandexpert aan het Franse onderzoeksinstituut Sciences Po. ‘De Russische eisen zijn ronduit bizar. Rusland wil de overwinning in de schoot geworpen krijgen zonder te winnen op het slagveld. Er is in Moskou momenteel geen enkele wil om oprecht te onderhandelen.’
Het is een klassieke Russische onderhandelingsstrategie: op hoge poten de meest uitzinnige eisen stellen, om dan tijdens de onderhandelingen genereuze ‘concessies’ te doen. Poetin heeft geen strategische langetermijnplannen, benadrukt Grantseva. ‘Zijn voornaamste doel blijft altijd behoud van zijn eigen macht. Zolang de oorlog hem helpt zijn macht te handhaven, zal hij die gaande houden.’
Waarom Rusland wacht op de Amerikaanse verkiezingen
Ook Volodymyr Fesenko ziet momenteel geen ruimte voor echte onderhandelingen. ‘Ik acht ze in de komende maanden volstrekt onmogelijk,’ aldus Fesenko. ‘Het kan alleen als Rusland en Oekraïne op voorhand geen eisen stellen.’ Zelfs over de manier van onderhandelen bestaat momenteel geen overeenstemming. ‘Rusland wil rechtstreeks en op eigen voorwaarden onderhandelen. Oekraïne wil liever via tussenpersonen werken, zoals dat tijdens de graandeal gebeurde. Alleen al bepalen over welke onderwerpen dergelijke onderhandelingen gaan, zal maanden vergen.’
Sowieso lijkt het vanuit Russisch perspectief onzinnig om onderhandelingen te beginnen vóór de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Hoewel het Kremlin beducht is voor Trumps notoire onvoorspelbaarheid, hoopt Poetin dat hij met Trump in het Witte Huis de Oekraïners toch nog op de knieën zal krijgen.
Fesenko ziet nog een andere reden waarom vredesgesprekken vooralsnog niet aan de orde zijn. ‘De belangrijkste voorwaarde om tot onderhandelingen te komen, is dat het Russische leger wordt gestopt,’ benadrukt hij. ‘Vredesgesprekken hebben enkel kans als er een evenwicht op het slagveld bestaat en Oekraïne sterk genoeg is om Rusland te weerstaan. Poetin denkt dat hij de oorlog kan winnen. Hij heeft gezien wat er gebeurt wanneer Amerika gedurende zes maanden geen wapens meer stuurt. Hij denkt dat als hij maar lang genoeg volhoudt, het Westen zijn aandacht voor Oekraïne zal verliezen.’
Drie scenario’s over hoe het na de oorlog verder moet
Het helpt natuurlijk niet dat Oekraïne en Rusland slechte ervaringen hebben met eerdere onderhandelingen. Nadat Rusland in 2014 de Krim had geannexeerd en een conflict losbarstte in de regio’s Donetsk en Loehansk, voerden Rusland en Oekraïne acht jaar gesprekken. De Minsk-akkoorden kwamen om verschillende redenen nooit van de grond. Geen van beide zijden was bereid het staakt-het-vuren te respecteren. Oekraïne erkende de zogenaamde volksrepublieken niet als legitieme gesprekspartners, terwijl Rusland elke vorm van betrokkenheid bij de oorlog bleef ontkennen. Zowel Rusland als Oekraïne voelde zich achteraf verraden.
In diplomatieke kringen circuleren drie scenario’s over hoe het na de oorlog verder moet. Het meest optimistische is het zogenaamde West-Duitse scenario. Daarin zou het niet-bezette deel van Oekraïne lid worden van de Europese Unie én de NAVO. De NAVO-veiligheidsgaranties zouden dan gelden voor het ‘vrije’ deel van Oekraïne, in afwachting van de uiteindelijke hereniging met de door Rusland bezette gebieden. In het Koreaanse scenario wordt op een bepaald ogenblik de frontlijn bevroren. Het laatste is het Israëlscenario, waarbij Oekraïne zich met steun van de bondgenoten tot de tanden bewapent om agressieve buurlanden af te schrikken. Die steun zou – zoals de Amerikaanse steun aan Israël – strikt politiek zijn, en dus niet geformaliseerd.
Oekraïne wil garanties van Rusland
Een akkoord over een staakt-het-vuren langs de huidige frontlijn is het enige scenario dat Fesenko mogelijk acht. ‘Het is onmogelijk om over de status van de door Rusland bezette gebieden een compromis te bereiken. Rusland zal de Krim nooit aan ons teruggeven, en wij zullen nooit aanvaarden dat Cherson een Russische provincie wordt. Het is een volslagen patstelling waaruit in mijn ogen geen uitweg bestaat.’
Oekraïne zal bij een vredesdeal garanties willen dat het niet opnieuw wordt aangevallen. Ook dat vraagstuk acht Fesenko op dit moment onoplosbaar. ‘Voor Rusland en Oekraïne betekenen veiligheidsgaranties het omgekeerde,’ zegt Fesenko. ‘Voor Oekraïne behelst het dat het niet opnieuw door Rusland wordt aangevallen. Voor Rusland betekent het dat Oekraïne zich niet goed kan verdedigen. Oekraïne leest in het woord veiligheidsgarantie dat het lid wordt van de NAVO, Rusland vindt het enkel een veiligheidsgarantie als Oekraïne géén lid wordt van de NAVO.’
Bovendien staat ongeacht welke Oekraïense president bij ongeacht welk vredesakkoord voor de zware opdracht om in eigen land steun te vinden. Oekraïne maakte in 2004 en 2014 twee revoluties door, waarvan de activisten nog steeds vocaal zeer aanwezig zijn. ‘Het is voor Poetin veel gemakkelijker om te onderhandelen,’ zegt Grantseva. ‘Hij heeft in Rusland de totale politieke controle. Hij kan elke mogelijke maatregel opleggen aan de Russische maatschappij, zonder aan iemand verantwoording af te hoeven leggen. Vanaf het moment dat Poetin de inschatting maakt dat het voor het behoud van zijn positie beter is om pakweg Cherson of Zaporizja op te geven, zal hij probleemloos een deal sluiten.’
Dit artikel is eerder verschenen in het Belgische magazine Knack