Na de overwinning van het radicaal-rechtse Alternative für Deutschland in de oostelijke deelstaten Saksen en Thüringen, blijkt Duitsland tot op het bot verdeeld. Zondag 22 september gaat deelstaat Brandenburg naar de stembus. De verkiezingsuitslagen kunnen ingrijpende gevolgen hebben. Evenals na de val van de Berlijnse Muur dreigt voor de voormalige DDR een braindrain.
‘De vriendin van Anne wil helaas niet praten.’ Ze vindt het vermoeiend om altijd maar de Osterklärerin te zijn, schrijft een bevriende Duitse journalist, met wie ik de avond ervoor in Berlijn heb gegeten. Die geboren en getogen Ossi leek mij de aangewezen bron voor een gedegen analyse over de vraag waarom veel mensen in Oost-Duitsland zich 35 jaar na de val van de Berlijnse Muur nog steeds tweederangsburger voelen.
Gelukkig vond ik wel een andere thematische brug naar Schwedt, de woonplaats van de jonge vrouw. Deze industriestad ligt in de Oost-Duitse deelstaat Brandenburg, pal naast een beschermd bosrijk natuurgebied aan de grens met Polen. Schwedt is volledig afhankelijk van de plaatselijke olieraffinaderij. Maar in 2022 kwam de belangrijkste werkgever in grote nood door de Europese boycot op Russische ruwe olie – een sanctie voor de oorlog in Oekraïne.
Begin vorig jaar was ik toeschouwer in de Uckermärkische Bühnen, het theater van Schwedt, met een schitterende muurschildering van het oude stadsslot op de voorgevel. Niet voor een tragikomedie of een operette, maar voor een interessant schouwspel tussen werknemers van de olieraffinaderij, pullen Radeberger-bier voor zich, en gespannen bestuurders en politici op een podium. Inzet van deze informatieavond in het prominentste gebouw van de stad waren duizenden banen.
Toen ik naderhand de zaal in ging, hielden de geëmotioneerde werknemers wantrouwend de boot af. Er werd niet met de pers gesproken. Een collega van een Duitse tv-zender, buiten rokend, kreunde theatraal dat hij zo snel mogelijk naar huis wilde. Hij had weinig op met deze Strukturschwache Region, krimpgebied. Zijn ondertoon verraadde een bepaald dedain dat ik vaker was tegengekomen bij ‘Besser-Wessis’, West-Duitse betweters.
Ballast
In de ruim drie jaar die ik nu door het land reis, is voor mij kraakhelder geworden wie in Duitsland de dienst uitmaakt: de West-Duitsers. Mensen uit Noordrijn-Westfalen, Hamburg en Beieren bekleden de belangrijkste functies in de politiek, het bedrijfsleven, de wetenschap, de media en de culturele sector. De spaarzame Oost-Duitsers – politiek leiders als Angela Merkel en Joachim Gauck, of ex-topvoetballer Matthias Sammer – zijn naar de achtergrond verdwenen. Zelden sprak Merkel over haar DDR-verleden. Het was een ‘ballast’, zo biechtte ze pas aan het einde van haar zestienjarige kanselierschap op.
Na de val van de Muur, op 9 november 1989, raakten miljoenen mensen in de DDR werkloos. Er volgde een Oost-Duitse exodus naar het westen van het land. Feitelijk de tweede massale uittocht. Vóór de bouw van de Muur in 1961 hadden velen al de oversteek gewaagd naar het vrije westen. Als gevolg van de volksverhuizingen is de populatie van Schwedt 40 procent kleiner dan in de jaren tachtig. Jongeren vertrokken massaal, om nooit meer terug te keren, ook al heeft de Plattenbau aan de rand van de piekfijn onderhouden binnenstad plaatsgemaakt voor moderne woonblokken voor gezinnen.
Dat Alternative für Deutschland (AfD) in de Oost-Duitse deelstaat Thüringen deze maand de grootste partij werd, in Saksen als tweede finishte achter de CDU en ook in Brandenburg op 22 september de deelstaatverkiezing kan winnen, verrast weinigen. Toch choqueert het electorale succes van radicaalrechts de rest van het land, en dan met name West-Duitsland. Alsof het collectieve geheugen van en schuldgevoel over de Tweede Wereldoorlog bij 83 miljoen Duitsers geleidelijk is vervaagd.
Na de Wende hebben de opeenvolgende bondsregeringen, overwegend vormgegeven door CDU en SPD, veel in werking gezet om Oost-Duitsland uit het slop te trekken. Drie decennia vloeiden er miljarden euro’s naar de Strukturwandel van de voormalige DDR: onderwijs, infrastructuur, huisvesting en gelijktrekking van de lonen en pensioenen. ‘De structurele verschillen tussen Oost- en West-Duitsland zijn verkleind en in sommige gevallen zelfs verdwenen,’ aldus de huidige bondsregering in een jaarlijks rapport over de vooruitgang van de Duitse eenheid uit 2023.
Innerlijke Hitler
Maar ondertussen bestaat de loonkloof tussen oost en west na 35 jaar nog altijd. In de voormalige DDR verdienden voltijds werkenden in 2023 gemiddeld 824 euro per maand (!) minder dan de collega’s in het westen. Een jaar eerder bedroeg het verschil 842 euro, berekende het Statistisches Bundesamt, het Duitse bureau voor de statistiek. Dat Oost-Duitsers langdurig economisch achtergesteld zijn, vertaalt zich in afnemend vertrouwen in partijen als de CDU en SPD en in proteststemmen voor AfD, concluderen politicologen.
Is het domweg de economie? Nee. Het discours over Oost-Duitsland is zo complex dat zelfs Oost-Duitsers zich verslikken in het doorgronden van de eigen ‘Ost-identiteit’. In een interview met het conservatieve maandblad Cicero meende Ines Geipel, een van de meest gevierde atleten in de DDR en tegenwoordig schrijfster, dat Oost-Duitsers hun ‘innerlijke Hitler’, alsook de ‘dubbele dictatuur’ – het naziregime en het bewind van de communistische partij SED – niet hebben overwonnen. Andere auteurs classificeren Ossis simpelweg als fascisten of communisten.
Maar volgens socioloog Steffen Mau, geboren in de Oost-Duitse havenstad Rostock, leidden deze stigma’s (Schuldbegriffe) ertoe dat het debat keer op keer terugkeert bij het beginpunt. Door het toeschrijven aan oosterlingen van ongewenste karaktertrekken wordt de breuk tussen oost en west steeds dieper, aldus Mau in zijn boek Ungleich vereint (Oneerlijk verenigd), dat dit jaar verscheen. Een breuk die nooit is gelijmd.
Hij is niet de enige Oost-Duitser die van zich afbijt. Er wordt altijd maar door een westerse bril naar het oosten gekeken, schrijft Dirk Oschmann in een polemische stijl in de vorig jaar verschenen bestseller Der Osten: Eine west-deutsche Erfindung (Het Oosten: een West-Duits verzinsel). Volgens Oschmann moeten de vijf oostelijke deelstaten sinds 1990 maar dansen naar de pijpen van de andere elf deelstaten. Het boek van de germanist leidde tot instemmende reacties, maar ook tot woedende commentaren van West-Duitsers, die hem ondankbaarheid verweten.
Ontoerekeningsvatbare primaten
Een van de voornaamste punten van Oschmann is dat te weinig aandacht is geschonken aan hoe ‘de grond onder de voeten’ van Oost-Duitsers wegviel. Plots waren zij stuurloos, zonder werk, bezit en vermogen, en vooral zonder vertrouwen in de nieuwe wereldorde. Er is geen enkele empathie getoond voor diegenen die zijn geboren tussen 1945 en 1975, mannen in het bijzonder. Zij worden gemarginaliseerd tot AfD-stemmers, Wutbürgers, nazi’s, racisten of ontoerekeningsvatbare primaten, aldus Oschmann op basis van een sociologisch onderzoek.
Dat Duitse media gretig aan de haal gingen met deze termen, drijft een wig tussen oost en west. Neem het woord nazi. Van 1933 tot en met 1945 beging Nazi-Duitsland op ongekende schaal misdaden tegen de menselijkheid, in het bijzonder tegen miljoenen Joden. Oschmann: ‘Volkomen onbegrijpelijk dat op de lange termijn alleen het Oosten de gevolgen ondervindt van het nationaalsocialisme.’
De naoorlogse geschiedenis bezegelde het lot van zowel West- als Oost-Duitsland. De vier bezettingszones waarin het verslagen Duitsland na de Tweede Wereldoorlog werd ingedeeld, waren tijdelijk bedoeld. In lijn met de Conferentie van Jalta van februari 1945 zouden de geallieerden Duitsland als één land besturen. De Sovjets onder Stalin stuurden aan op een neutraal Duitsland.
Toch kwam Oost-Duitsland binnen de invloedssfeer van de Sovjet-Unie. Waar de Verenigde Staten het in 1949 opgerichte West-Duitsland hielpen bij de wederopbouw – het Marshallplan – werd het oosten gedwongen tot reparatiekosten aan de Sovjets. Op de ruïnes van de Tweede Wereldoorlog herrees in West-Duitsland het democratische fundament van het moderne Duitsland, terwijl de DDR veertig jaar schuilging achter het IJzeren Gordijn.
Populistische kaart
Generaties lang leefden Oost-Duitsers onder het juk van een totalitair systeem. Families en vriendschappen raakten verscheurd. Dissidenten belandden achter de tralies. Vrijheid van meningsuiting bestond niet. Vanwege kritische liedjes werd muzikant Wolf Biermann het DDR-burgerschap ontnomen. Sahra Wagenknecht, later boegbeeld van Die Linke – de opvolger van de SED – en tegenwoordig partijleider van de populistische BSW, mocht niet studeren omdat ze een militaire vooropleiding had afgewezen.
Na de Duitse hereniging kon de politieke strijd om de kiezer in het oosten beginnen. Die Linke stelde de Oost-Duitse kiezers uiteindelijk teleur. Voor de traditionele volkspartijen CDU en SPD bleek het lastig een stevige achterban zoals in het westen op te bouwen. Nieuwkomers AfD en BSW spelen – met succes – de populistische kaart. De drie thema’s anti-migratie, pro-Rusland en Ost-identiteit blijken tijdens de verkiezingen doorslaggevend. De Russen kijken vergenoegd toe: beide Duitse flankpartijen nemen klakkeloos Kremlin-propaganda over, waarschuwt de Amerikaanse veiligheidsdienst FBI.
Als reactie op het dit jaar uitgelekte ‘deportatieplan’ – AfD-politici, radicaal-rechtse ondernemers en neonazi’s bespraken heimelijk het uitzetten van twee miljoen buitenlanders – overweegt een vijfde van de inwoners een vertrek uit Oost-Duitsland, blijkt uit een nieuw onderzoek van migratie-instituut DeZIM. De Universiteit van Leipzig, eveneens betrokken bij het onderzoek, vreest voor een nieuwe braindrain, die het oosten berooft van veel kennis en talent.
Waar de inwonertallen van Berlijn, Erfurt, Leipzig en Maagdenburg op peil blijven en de politiek met miljardensubsidies de rode loper uitrolt voor buitenlandse ondernemingen als Tesla, Intel en TSMC, is er in bijvoorbeeld Oost-Saksen tegenover iedere drie mannen nog maar één vrouw. Landstreken als het Mecklenburger Merenplateau blijven leeglopen, cultuurverenigingen staan onder druk. Van oorsprong Oost-Duitse ondernemingen als Carl Zeiss uit Jena houden hun hoofdkantoor liever in de bedrijvige West-Duitse deelstaat Baden-Württemberg.
Gespleten land
De recente uitspraak van Björn Höcke, de AfD-fractievoorzitter in Thüringen, dat bedrijven ‘hun muil moeten houden’ als het om politiek gaat, schaadt de regio verder, zo blijkt uit een rondvraag van onderzoeksinstituut ifo onder economen in Duitsland. 84 procent van de ondervraagden vreest dat de winst van AfD Thüringen, maar ook Saksen minder aantrekkelijk zal maken voor geschoolde werknemers uit het buitenland. In Thüringen kampt het midden- en kleinbedrijf al met een tekort van ruim 11.000 werknemers.
Tegelijkertijd draait het volgens sociologen om meer dan alleen de economische achtergesteldheid van pakweg 12,6 miljoen oosterlingen. Het gaat over het stelselmatig aantasten van de eigenwaarde. Zelfs generaties die na de Wende zijn geboren of die allang zijn weggetrokken uit het oosten, blijven rondlopen met het stigma van tweederangsburger en voelen zich gediscrimineerd.
Bijna 34 jaar na de Duitse hereniging is er meer dan ooit werk aan de winkel voor de bondsregering om het gespleten land dichter bij elkaar te krijgen. Alle bemoeienissen van Berlijn ten spijt zal volgens socioloog Steffen Mau Oost-Duitsland blijvend afwijken van het westen. Economisch, politiek, maar ook qua mentaliteit en identiteit. Oost weigert zich in veel gevallen te spiegelen aan west.
Om de Duitse democratie intussen te beschermen tegen illiberale ideeën, zou de politiek er goed aan doen de burger meer inspraak te geven, bepleit Mau. Met burgerfora die beslissen wat er moet gebeuren in bijvoorbeeld de met hoge werkloosheid worstelende oostelijke bruinkoolstreek Lausitz. Zonder dat Oost-Duitsers telkens verantwoording hoeven af te leggen aan de rest van het land.
Schrijf u in voor onze ochtendnieuwsbrief
Abonneer u op de gratis nieuwsbrief EW Ochtend en start de dag scherp met de belangrijkste artikelen over politiek, economie en buitenland.
