Jean-Marie Le Pen is op 96-jarige leeftijd overleden. Hij was met zijn Front National meer dan een halve eeuw het gezicht van de radicaal-rechtse rancunepolitiek in Frankrijk en daarbuiten. De term ‘populist’ dekt onvoldoende de lading, schrijft Geerten Waling.
Jean-Marie Le Pen (1928-2025) was altijd goed voor ophef, dat wisten alle journalisten. In het lelijke, moderne kantoor van zijn partij Front National (FN) in de Parijse voorstad Nanterre, tilde Le Pen altijd even het beeld op van de kukelende haan dat zijn bureau sierde. Hij draaide het dan om en toonde zijn bezoek grijnzend het stickertje op de onderkant: ‘Kijk! Made in China! Dat is de trotse Franse haan nu, mijne heren. Uitverkocht!’
Het tekent zijn leven vol strijd om een idyllisch Frankrijk dat nooit heeft bestaan. De visserszoon uit Bretagne vocht, na zijn studie politicologie en rechten, als soldaat mee in de dekolonisatie-oorlogen in Indochina (1953), Suez (1956) en Algerije (1957). In 1953 trommelde hij, zo vertelde hij altijd trots aan Nederlandse journalisten, een peloton medestudenten op en trok naar Zeeland om slachtoffers van de Watersnoodramp te helpen.
Al in 1956 kwam Le Pen in het Franse parlement, voor de partij van de radicaal-rechtse Pierre Poujade. In 1972 richtte hij zijn eigen partij op, het Front National (FN), waarvan hij bijna veertig jaar de leider zou zijn. Op dinsdag 7 januari 2025 overleed hij op 96-jarige leeftijd.
Jean-Marie Le Pen was eerder reactionair dan populist
Le Pen zal worden herdacht als één van de aartsvaders van het moderne populisme, maar dat is niet terecht. Hij behoorde al decennia tot het politieke meubilair van Frankrijk, toen rond 2000 overal in Europa nieuwe populistische partijen ontstonden. En hoewel Le Pen zich net als de populisten, en met vergelijkbare retoriek en thematiek, tegen de gevestigde orde keerde, vertolkte zijn Front National vooral het aloude en oerconservatieve katholicisme van het Franse platteland. In dat licht moeten de militaristische en reactionaire ideeën van Le Pen worden gezien, inclusief zijn felle strijd tegen immigratie en zijn Frans-nationalistische vertoog met openlijk racistische, antisemitische en homofobe tendensen.
Le Pen is diverse keren door de Franse rechter veroordeeld voor aanstootgevende uitspraken, zoals dat de gaskamers ‘een detail in de geschiedenis’ zouden zijn. Zijn uitspraken leidden tot grote afschuw onder het brede publiek, maar resoneerden bij een kleine maar trouwe reactionaire achterban diep in de Franse provincie. De rechtszaken boden hem een podium en een strijdtoneel waarvan hij dankbaar gebruik maakte.
Dochter Marine Le Pen heeft meer succes dan vader ooit had
Ondanks zijn provocatieve karakter was Le Pen dus niet zozeer de ‘oerpopulist’, maar eerder een reactionaire katholiek zoals die van oudsher bestaan op de drukke rechterflank in Frankrijk. Andersom haakten Le Pen en zijn Front National juist op hun beurt aan bij de nieuwe populistische golfstroom van rond 2000, waaruit zij inspiratie en relevantie putten. Dat bracht Le Pen in 2002 het dichtst bij de macht: bij de presidentsverkiezingen behaalde hij in de eerste ronde een voor velen schokkende tweede plaats, vlak achter Jacques Chirac, die de tweestrijd in de tweede ronde wel met een overweldigende 82 procent wist te winnen.
Le Pen heeft tot het einde gevochten voor het behoud van de oude, reactionaire koers van de partij, maar moest het afleggen tegen zijn dochter Marine (1968) die in 2011 voorzitter en politiek leider werd van Front National, dat zij in 2018 omdoopte in Rassemblement National. Nog altijd is de partij fel gekant tegen immigratie en de Europese Unie, maar op andere onderwerpen is zij meer mainstream dan onder haar vader. Dat leverde Marine Le Pen bij de presidentsverkiezingen meer succes op dan haar vader ooit had: in 2022 behaalde zij bijna 42 procent van de stemmen in de tweede ronde tegen zittend president Emmanuel Macron.
Een duistere strijd die weinig goeds heeft gebracht
Vader Le Pen kon het niet laten om ook na zijn nederlaag zijn dochter en zijn oude partij openlijk aan te vallen. Ondanks zijn hoge leeftijd probeerde hij zich lange tijd terug te vechten in de politieke arena, en vooral in de publieke aandacht waarvan hij altijd zo genoten had. Tevergeefs.
De militaire en politieke veteraan bleef zijn leven lang onvermoeibaar strijden op een door hemzelf gecreëerd slagveld in de Franse politiek. De duistere, oer-Franse, reactionaire strijd die hij voerde heeft hemzelf, zijn familie en zijn geliefde Patrie al met al weinig goeds gebracht.
Jean-Marie Le Pen en Nederland
Met Nederland had Jean-Marie Le Pen weinig, behalve zijn hulp in de Watersnoodramp van 1953, waarover hij Nederlandse journalisten steevast onderhield. Hij verweet het land onder meer een softe immigratiepolitiek.
Andersom had Nederland weinig met hem. Zijn naam werd vooral gebruikt door linkse politici, die hun tegenstanders zoals Frits Bolkestein en Pim Fortuyn graag met Le Pen vergeleken om hen als extreemrechts weg te zetten. Terwijl deze politici niets met de FN-leider op hadden. Ook PVV-leider Geert Wilders nam meermaals afstand van enkele ‘walgelijke’ uitspraken van Le Pen. Met dochter Marine, die zich ook van het antisemitisme van haar vader distantieerde, werkt Wilders wel goed samen.