De relatie tussen het Westen en Rusland is bepalend voor de stabiliteit in Europa, schrijft Afshin Ellian. Het is vooral aan de aankomende Amerikaanse president Donald Trump om te bepalen wat het hedendaagse Rusland is: een geopolitieke vijand zoals de Sovjet-Unie was, of slechts een politieke concurrent?
De wereld stond perplex van twee woorden: ‘evil empire’. President Ronald Reagan (1981-1989) brak in een speech op 8 maart 1983 met de heersende doctrine die de relatie tussen oost (het Sovjetblok) en west reguleerde. De Amerikaanse president lanceerde een streng Sovjetbeleid met een theologische uitdrukking, namelijk die van ‘het kwaad’, tijdens een bijeenkomst van de ‘National Association of Evangelicals’:
‘I urge you to beware the temptation of pride—the temptation of declaring yourselves above it all and label both sides equally at fault, to ignore the facts of history and the aggressive impulses of an evil empire, to simply call the arms race a giant misunderstanding and thereby remove yourself from the struggle between right and wrong and good and evil.’
Dat was ongebruikelijk. De intellectuele tegenstand tegen president Reagan kwam vooral uit Europa, terwijl de Sovjet-Unie in angst en verwarring verkeerde.
Later werden de vruchten geplukt
Het onverwachte werd door de Amerikaanse president in werking gezet. De vruchten werden een aantal jaren later geplukt: het uiteenvallen van het imperium van het kwaad.
Vijfentwintig jaar geleden, op zaterdag 7 december 1991, kwamen de leiders van drie Slavische volkeren die de ruggengraat van de Sovjet-Unie vormden, bijeen in Belavezha, Wit-Rusland: de Russische president Boris Jeltsin (1931-2007), de Wit-Russische leider Stanislav Shushkevich (1934-) en de Oekraïense leider Leonid Kravchuk (1934-). Vijf islamitische naties van de Sovjet-Unie hadden toen al besloten om het imperium te verlaten.
Volgens de Wit-Russische leider praatten ze over de leverantie van gas. Dit werd tegengesproken door de Oekraïense leider: ‘Wij waren daar om de toekomst van de Sovjet-Unie te bespreken.’ De leider van de Sovjet-Unie, Michael Gorbatsjov, was daarvan niet op de hoogte.
Verdrag waarmee Sovjet-Unie ophield te bestaan
Belavezha is niet ver van de Poolse grens. De verblijfplaats was een villa, een landhuis dat slechts voor de belangrijke mannen van de Sovjet-Unie toegankelijk was: met veel wodka, een Russisch badhuis (banja) en een jachtterrein.
Traditioneel zouden de gasten eerst een bezoek brengen aan het badhuis om daarna te gaan drinken. Maar voor de eerste keer in de geschiedenis van de Sovjet-Unie gebeurde er iets anders. Ze brachten een bezoek aan het Russische badhuis, kregen een massage, maar geen wodka. En ze sloten een verdrag met veertien artikelen.
Eric Vrijsen: Hoe moet Nederland zich verdedigen in Koude Oorlog 2.0?
Het eerste artikel begint met deze historische constatering: ‘Wij, de republieken Wit-Rusland, de Russische Federatie en Oekraïne als de staten die in 1922 de Sovjet-Unie hebben opgericht (…) verklaren dat de Sovjet-Unie als een subject van het internationale recht en als een geopolitieke realiteit ophoudt te bestaan.’
Definitief begraven
Het was klaar. Boris Jeltsin belde de Amerikaanse president George Bush Sr., die één ding wilde weten: houden de nieuwe landen zich aan de nucleaire verdragen uit het Sovjettijdperk? Het stellige antwoord luidde ‘ja’.
De Wit-Russische leider belde Michael Gorbatsjov om hem het doodsbericht van zijn rijk over te brengen. Gorbatsjov was boos en verontwaardigd: ‘Wat hebben jullie gedaan? De hele wereld hebben jullie in chaos gestort. Iedereen is nu doodsbang. Wat denkt de internationale gemeenschap ervan?’
De Sovjet-Unie, de bolsjewistische revolutie, werd definitief begraven. Het ‘evil empire’ was opgeheven. Verschillende landen in diverse continenten kregen nieuwe buurlanden. Op 25 december 1991 nam Michael Gorbatsjov formeel afstand van zijn macht, daarmee werd hij de laatste leider van de Sovjet-Unie. Het was een ware bevrijding voor de Baltische staten. Maar in andere gebieden, zoals in Tadzjikistan, ontstonden gewapende conflicten. De burgeroorlog van Oekraïne trad twee decennia later in.
Meer van Afshin Ellian: waarom sliep Michael Gorbatsjov rustig door op 9 november 1989?
Ziek rijk
De Belavezha-akkoorden luidden het einde van een zieke macht in. Chaos en vrijheid waren de grootste vruchten van het einde van een wereldrijk. Het was niet zomaar het einde van de Sovjet-Unie maar ook het einde van het Tsaristische Rusland. Na 25 december 1991 was Rusland immers geen wereldmacht meer. Niemand hoefde met Rusland rekening te houden.
De Russische macht eindigde niet op het slagveld. Er werd geen kogel afgevuurd. Ook werden geen nucleaire wapens gebruikt. Rusland eindigde zelfs niet op een typisch Russische manier met wodka. Massage en nuchterheid brachten een einde aan de angstaanjagende macht van een ziek rijk.
Waarom Poetin val van Sovjet-Unie catastrofe noemt
Nu begrijpt u misschien beter waarom president Vladimir Poetin zegt dat de opheffing van de Sovjet-Unie de grootste geopolitieke catastrofe van de 20e eeuw was. Daarmee verwijst hij naar het begin van het einde, toen de Slavische triniteit het lot van de Sovjet-Unie en daardoor ook Rusland bezegelde.
Vanuit het perspectief van Poetin hebben de Slavische volkeren nu eindelijk een waardige leider: het Rusland onder leiding van Poetin. Ze hebben één geopolitieke historische vijand, de vijand die uit het zuiden komt: de islam. En uit het westen?
Nu vraagt Poetin zich af of het Westen zichzelf wederom daadwerkelijk als de geopolitieke vijand van Rusland wil positioneren. President Obama neigde daartoe. Het is nu aan president Donald Trump om de meest gevoelige vraag van onze tijd te beantwoorden en te beslissen: is de Russische federatie een vijand of een politieke concurrent?
De relatie met Rusland is bepalend voor de wereldvrede en stabiliteit in Europa. De keuze ligt voor de hand: een kritische, maar geen vijandige relatie met Rusland. Het is tijd voor een echte Ruslandpolitiek: massage en geen wodka!