In eerdere crisissituaties was er sprake van eenheid tussen Europa en Amerika, schrijft Roberta N. Haar. Waarom lijkt het coronavirus westerse bondgenoten juist uit elkaar te drijven?
Ten tijden van de lockdown ruimen we bijna allemaal onze kast op. Een van mijn buren vond een speciale editie van The New York Times, gedateerd 16 september 2001, die jarenlang met zorg was bewaard. Hij was niet in staat de krant weg te gooien en gaf hem aan mij.
Na de krant negentien jaar later te hebben gelezen, blijft vooral het contrast hangen tussen twee zeer verschillende wereldwijde reacties op een crisis. In de dagen na de terreuracties van 11 september was er in de westerse wereld een sterk gevoel van ‘we komen hier samen doorheen’. Hoe anders is dat tegenwoordig, met een gebrek aan eenheid in de trans-Atlantische relaties.
Dat verschil riep bij mij de vraag op: hoe is de huidige situatie ontstaan, die wordt getekend door een internationale wedstrijd vingerwijzen, Amerikaanse staten die met elkaar vechten over medische beschermmiddelen en de strijd om een vaccin. Waarom heeft deze wereldwijde crisis de wereld niet samengebracht zoals bij crisissituaties in het verleden?
Provocaties richting Europa
Van nature is een virus natuurlijk heel anders dan een terroristische aanval. En toch is het zorgwekkend om te zien hoe snel landen hun grenzen sloten en hoe ze met elkaar streden om medische (bescherm)middelen. In april reageerden Amerika’s bondgenoten woedend op de tactiek van de Trump-regering om ladingen met medische middelen op weg naar Europa tegen te houden, soms door meer geld te bieden.
Twee acties waren met name provocerend. Zo poogde Trump om de exclusieve eigendom te krijgen van een coronavaccin dat wordt ontwikkeld door het Duitse bedrijf Curevac. En met de Defence Production Act werd 3M onder druk gezet, zodat de maker van medische beschermmiddelen voorrang zou verlenen aan Amerikaanse bestellingen.
Toen een zending van maskers op weg naar Berlijn werd omgeleid, reageerde Europa woedend. De burgemeester van Berlijn tweette: ‘De acties van de Amerikaanse president zijn niet alleen voorbeeld van een gebrek aan solidariteit, ze zijn onmenselijk en onverantwoordelijk.’ Hoewel er geen bewijs is dat Amerika direct betrokken was bij het omleiden van de bestelling, is de schade aan de trans-Atlantische relatie al geschied, met bondgenoten die beweren dat de Verenigde Staten niet eerlijk zijn.
Verontrustend
Steeds meer Duitsers verkiezen China boven Amerika, observeert Robbert de Witt.
Nog een incident. In mei moest de Franse medicijnmaker Sanofi opmerkingen van de CEO verhelderen, die had gezegd dat een vaccin eerst naar de Verenigde Staten zou gaan. Het feit dat krachten van de vrije markt een Frans bedrijf zo duidelijk stuurde, veroorzaakte onrust in Frankrijk. Boos was ook de Franse regering, die net had beloofd een vaccin te ontwikkelen samen met andere leden van de Europese Unie. De Trump-regering deed niet mee aan die poging en gaf de voorkeur aan andere opties om aan schaarse middelen te komen. Het is duidelijk: het gebrek aan een collectieve, wereldwijde operatie om medische middelen te sturen naar landen die de grootste nood hebben, heeft geleid tot opstootjes tussen bondgenoten.
Narcisme-epidemie
Deels kan die verdeeldheid worden verklaard op het niveau van wereldleiders. De wereld wordt oververtegenwoordigd door narcisten, die de macht grepen dankzij bekendheid en grootspraak en niet dankzij een bewezen staat van dienst als bestuurder. Media die zich concentreren op het eigenaardige gedrag van zelfpromotie en beweringen van bovenmenselijke krachten, hielpen narcistische leiderstypes naar de top.
Op samenleving-niveau wijzen studies van psychologen erop dat sinds de jaren zeventig het egocentrisme is toegenomen. Het is zelfs op zo’n niveau beland dat sommigen beweren dat Amerika momenteel middenin een ‘narcisme-epidemie’ zit, die een cultuur stimuleert geobsedeerd door materiële zaken en glanzende beelden. Zeker is dat met de opkomst van sociale netwerken, plekken als Twitter uitlaatkleppen zijn geworden voor individuen die bekend willen worden om het bekend worden.
Die trends vertalen zich in een cultuur die steeds minder empathisch is – één waar imago en succes als consument, belangrijker worden geacht dan de ontwikkeling van sociaal kapitaal en burgerdeugden. Een egoïstische cultuur die Robert Putnam de ‘ik-cultuur’ noemt, in tegenstelling tot de ‘wij-cultuur’ uit het Amerikaanse verleden. Ik schreef afgelopen december dat Putnam een duidelijke ontwikkeling registreerde in de Amerikaanse cultuur: vanaf de jaren zestig is er meer onbeleefdheid, zijn normen en waarden oppervlakkiger geworden en is er een afname in de mate waarop mensen voor elkaar zorgen.
De coronacrisis leidt tot een verregaande overheidsinterventie, schrijft Gerry van der List. 
Barmhartig beleid redde levens
Kan het zo zijn dat de door Putnam beschreven afbraak van sociaal kapitaal in de Verenigde staten een van de redenen is waarom er tegenwoordig minder barmhartige leiders zijn? En: hoe kan die narcistische vorm van leiderschap de samenleving in de toekomst beïnvloeden?
Tijdens de corona-epidemie is het duidelijk geworden dat kalm en barmhartig beleid levens kan redden – zoals gevoerd door Angela Merkel in Duitsland en Jacinda Ardern in Nieuw-Zeeland. Het is een feit dat het sterftecijfer in landen die worden geleid door vrouwen significant lager is dan in Frankrijk, Italië, het Verenigd Koninkrijk, Brazilië en de Verenigde Staten.
Beschermen van historische banden
Op zondag 24 mei stond de Amerikaanse begraafplaats in Margraten stil bij de 75e Memorial Day sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog. Dat er door covid-19 maar een handjevol mensen waren, onder wie Koning Willem-Alexander en Amerikaans ambassadeur Pete Hoekstra, maakte de herdenking niet minder plechtig. Hetzelfde gold voor de F-16s die een eregroet brachten en over mijn tuin vlogen.
Maar ik vroeg me af of hoeveel Nederlanders en Amerikanen het geheel daadwerkelijk op televisie keken en de eenheid op de begraafplaats met eigen ogen zagen. Als niemand aandacht besteedt aan de pogingen om de mannen te herdenken die het ultieme offer brachten, zullen de banden die Amerikanen en Nederlanders generatie na generatie bij elkaar brachten dan wel worden onderhouden door toekomstige generaties?
Weer een speciale editie
Op Memorial Day kwam The New York Times opnieuw met een speciale editie. Deze keer stonden er 1.000 namen op de voorpagina, allemaal Amerikanen die zijn overleden aan COVID-19. Geen foto’s, geen artikelen. De enige woorden waren de leeftijden van de doden en er was de kop: ‘Bijna 100.000 doden in de Verenigde Staten, een verlies dat niet is te overzien.’
In het huidige klimaat van verdeeldheid vraag ik me af of mijn buurman deze speciale editie ook heeft gekocht. En hem dan twintig jaar lang thuis bewaart als bewijs van medeleven met de Amerikanen die hun leven kwijtraakten tijdens de coronacrisis. We zouden allemaal verdriet moeten hebben om de doden. En daarna is het tijd om na te denken over manieren hoe we weer een gevoel van eenheid kunnen opbouwen, door compassie en empathie te tonen voor onze medeleden van de trans-Atlantische gemeenschap.