De biografie van Nelson Mandela leest als de historie van apartheid en zwarte emancipatie, vol onverwerkte trauma’s, en met een hoofdpersoon die zich gedurende 27 jaar gevangenschap ontwikkelde van politiek heethoofd tot internationaal icoon die Zuid-Afrika voor een burgeroorlog behoedde.
We tekenen 20 april 1964. Tijdens het beroemde Rivonia-proces legt de van hoogverraad beschuldigde Nelson Mandela de mogelijkheid van een verdedigingspleidooi minzaam naast zich neer.
In plaats daarvan houdt hij een politieke redevoering. Vier uur lang blijft hij aan het woord. Hij legt uit waarom verzet en sabotage onvermijdelijk zijn geworden in een land dat door apartheid in een wurggreep wordt gehouden.
Hij ontkent dat hij communist is. En hij gaat uitgebreid in op zijn ideaal van een vrije en democratische samenleving waarin mensen in harmonie samenleven en gelijke kansen hebben, eindigend met de woorden: ‘Als het moet, ben ik bereid voor dit ideaal te sterven.’
Verzoener
Uiteindelijk was dat niet nodig. Nelson Mandela overleed op 95-jarige leeftijd, niet als gevangene, noch als revolutionair, maar als bejaarde verzoener met de status van bijna-heilige.
Het is moeilijk de vinger te leggen op Mandela’s magie. Het was de unieke combinatie van karakter, opvoeding en omstandigheden.
Hij was complex als de meest geraffineerde wijn: autoritair, charismatisch, autocratisch, iconisch, grootmoedig, koppig, vergevingsgezind, onverzettelijk, barmhartig, gehaaid, verzoenend, trouw, kwetsbaar en arrogant. Hij beschikte over grote empathische vermogens; hij was een mens.
Ouderloos
Nelson Rolihlahla Mandela werd op 18 juli 1918 geboren in Mvezo, een dorp in Transkei, in het zuidoosten van Zuid-Afrika. Zijn vader, Gadla Henry Mphakanyiswa, was behalve chief (dorpshoofd) ook adviseur van de Koning. Rolihlahla – ‘hij die een tak van een boom rukt’, ofwel ‘probleemveroorzaker’ – was voorbestemd om pa op te volgen.
Toen Nelson negen was, overleed zijn vader, waarna de regent besloot dat de jongen aan het koninklijk hof moest komen wonen. Zodoende groeide hij grotendeels ouderloos op en leerde hij al snel om pijn en emoties te verbergen.
Aanvankelijk hield Mandela. die rechten ging studeren, zich verre van politiek. Meisjes en kleding waren belangrijker voor de wat conservatieve, stijve en gedisciplineerde student.
Zijn aristocratische afkomst, zijn charme en zijn imposante fysieke verschijning gaven hem een natuurlijk gezag. En in 1944 werd hij een van de oprichters en leiders van de ANC Jeugdliga, de jongerenvleugel met een sterk afrikanistische inslag, die het ANC op het rechte pad moest houden en samenwerking met de communisten en Indiërs moest voorkomen.
Marxisme
Nelson en zijn kameraden verstoorden – soms met fysiek geweld – bijeenkomsten van hun politieke tegenstanders. Uiteindelijk zouden innige vriendschappen met die gehate communisten en Indiërs hem van zijn agressief afrikanistische obsessie genezen. Begin jaren vijftig raakte zijn taalgebruik zelfs doorspekt met marxistisch jargon.
In 1953 hield de charismatische Mandela een redevoering waarin hij zei dat geweld wellicht nodig was om een einde te maken aan apartheid. Zo werd de rijzige, temperamentvolle Nelson in 1961 opperbevelhebber van Umkhonto we Sizwe (MK), de gewapende arm van het ANC. Mandela, die tot dat moment nog nooit een geweer had vastgehouden, reisde vervolgens als trotse rebellenleider rond in een Afrika dat zich losrukte van het kolonialisme.
Eenmaal terug in Zuid-Afrika tartte Mandela de autoriteiten met gewaagde interviews met lokale journalisten. Tot hij in 1962 werd gearresteerd.
Reputatie
Tijdens de 27 jaar gevangenisschap, waarvan 17 jaar op Robbeneiland, ontwikkelde zich gaandeweg de andere Mandela: de wijze, vergevingsgezinde leider. Hij bond de strijd aan met de vernederingen en de eenzaamheid. De bewakers, de autoriteiten, de medegevangenen – iedereen kreeg ontzag voor ‘prisoner 466/64’ die zo veel belang aan waardigheid hechtte.
Ook buiten Robbeneiland groeide zijn reputatie. Dankzij het werk van de onvermoeibare Winnie Madikizela, met wie hij in 1958 kort na de scheiding van zijn eerste vrouw Evelyn Mase was getrouwd, werd hij het ultieme symbool voor de onrechtvaardigheid van het apartheidsregime.
Mandela’s persoonlijke heroïek gaf het kwakkelende ANC nieuwe adem. Toen Mandela in de jaren tachtig ’s werelds beroemdste gevangene’ werd, sloot dat wonderwel aan bij de internationale politieke tijdgeest, die doortrokken was van antiracisme en activisme.
Onderwijl verslechterde de toestand in het land. De Soweto-opstand van 1976 was de aanzet voor de opkomst van een nieuwe generatie radicale zwarte activisten. In de ogen van het opportunistische apartheidsregime veranderde Mandela nu van gevreesde guerrillastrijder in een gematigd leider.
Nobelprijs
Op 11 februari 1990 was het grote moment aangebroken: Mandela kwam vrij. Zo onbekend waren de Zuid-Afrikanen inmiddels met het uiterlijk van hun toekomstige leider, dat de cameramannen eerst geen idee hadden op wie ze moesten inzoomen. Een twijfelende, zoekende lens.
Met bovenmenselijke krachten slaagden Mandela en president Frederik Willem de Klerk er uiteindelijk in om tot een overeenkomst te komen: een regering van nationale eenheid voor vijf jaar en garanties voor blank. Het tweetal kreeg er de Nobelprijs voor de Vrede voor. Toen Mandela in 1994 eindelijk als eerste zwarte Zuid-Afrikaanse president werd ingehuldigd, werd hij voor de hele wereld een symbool van hoop, dat ras, partij en ideologie oversteeg.
Angstige blanke Zuid-Afrikanen gluurden voorzichtig over hun muren en waren verrukt over wat ze aantroffen. De nachtmerrie was voorbij. Hun leven zou voorlopig niet veranderen.
Dankzij de mythe van Mandela konden ze dromen van een land zonder rassenhaat, vol vergevingsgezindheid. De natie met haar nieuwe vlag en volkslied veranderde in een populaire brand, vol mogelijkheden voor buitenlandse investeerders.
In 1999 droeg Nelson Mandela de macht over aan Thabo Mbeki, die achter de schermen al een groot deel van de bestuurlijke taken op zich had genomen. Mandela trok zich terug om eindelijk te genieten van een gezinsleven. De laatste jaren verscheen door een broze gezondheid nog maar zelden in het openbaar.