De voormalige Sovjetleider Jozef Stalin (1878-1953) speelt nog altijd een belangrijke rol in de geschiedenis en cultuur van Georgië. Maar niet op de kritische manier, zoals we in het Westen gewend zijn, bemerkt Teun Toonen tijdens een bezoek aan Stalins geboortestad en favoriete badhuis.
Teun Toonen (1999) reist in april en mei langs de rafelranden van de voormalige Sovjet-Unie. Hij blogt wekelijks over de erfenis van het Sovjetverleden en de democratische ontwikkelingen en mogelijkheden in Centraal-Azië.
Bij het horen van de plaatsnaam Gori zal bij weinigen een belletje gaan rinkelen. De industriestad, op zo’n 70 kilometer ten noordwesten van de Georgische hoofdstad Tbilisi, heeft dan ook weinig te bieden en bestaat vooral uit grijze Sovjetflats. Toch was er één belangrijke historische gebeurtenis in Gori: op 18 december 1878 werd hier Iosef Dzjoegasjvili geboren – bekend geworden onder de bijnaam die zijn vrienden hem gaven en die hij later zelf overnam: de man van staal, oftewel Stalin.
In Gori stap je dertig jaar terug in de tijd
Gori wil dit geschiedkundige feit 142 jaar later nog altijd graag aan zijn bezoekers meegeven. Een metershoog standbeeld van Stalin is in 2010 weliswaar verwijderd van het Stalinplein in Gori (hetzelfde plein waar op 12 augustus 2008 de Nederlandse cameraman Stan Storimans om het leven kwam bij een Russisch bombardement tijdens de Vijfdaagse oorlog tussen Georgië en Rusland), maar een paar honderd meter verderop kijkt een andere stenen Stalin uit over zijn geboortegrond. Op de plek waar ooit zijn geboortehuis stond, bevindt zich nu het Stalinmuseum. En dat museum staat in het Stalinpark, aan de Stalin Avenue.
Meteen bij binnenkomst in het museum waan ik me in de Sovjet-Unie van weleer. Minimaal tien personeelsleden staan me op te wachten in de centrale hal. Ongetwijfeld allemaal met een eigen functie en goed voor de werkgelegenheid in Gori. Maar de efficiëntie lijkt volledig te ontbreken. Bovendien is de enige medewerker die ik nodig heb, een Engelssprekende gids, afwezig. Op mijn verzoek wordt ze alsnog opgeroepen, waarna gelukkig nog twee Italianen zich aansluiten bij de rondleiding door de tentoonstelling.
Tentoonstelling vol propaganda
Het is een tentoonstelling die niet dertig jaar, maar een week na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie lijkt te zijn samengesteld. Alsof de curator nog moest wennen aan het idee dat het uiten van kritiek op de Sovjet-Unie en haar bekendste leider kan en mag. Ook de zichtbaar ongeduldige gids verandert met haar uitleg weinig aan dit beeld.
Van de beschrijving van Stalins glorieuze ontsnapping uit diverse gevangenissen tot een kamer vol cadeaus die hij voor zijn zestigste verjaardag kreeg van andere wereldleiders – naast een (visuele) biografie van Stalins leven geeft het museum vooral een indruk van hoe de Sovjet-Unie haar leiders aan de bevolking toonde.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
De ‘slachtofferzaal’ loop je zo voorbij
De enige ruimte waarin iets van een kritisch geluid over Stalin wordt geuit, is in een hoekje van het museum. Op de begane grond is een zaaltje ingericht voor de slachtoffers van de voormalige Sovjetleider. Het ligt ver van de tentoonstelling op de eerste verdieping, waardoor veel bezoekers de ruimte niet zullen opmerken.
Als ik er een kijkje wil nemen, blijkt de ruimte om onduidelijke redenen ‘onder constructie’, waardoor ik slechts een korte blik naar binnen kan werpen. De gids snelt vervolgens door naar een replica van Stalins geboortehuis en de treinwagon waarin hij veel reisde.
Lees ook deze blog van Robbert de Witt: Poetin wordt nu zelf slachtoffer van de Stalin-cultus
‘Vooral oudere Georgiërs zien Stalin nog steeds als de sterke leider die de Sovjet-Unie moderniseerde,’ zegt mijn gids. Precies zoals het museum hem presenteert. ‘Voor veel Georgiërs was hij toch hun man in het Kremlin en dat wordt doorgegeven aan volgende generaties.’ Toegegeven, een machtiger Georgiër dan Stalin zal er inderdaad niet snel weer komen.
Stalins badhuis
Twee dagen later bezoek ik Tskaltubo, een plaatsje zo’n 10 kilometer boven Georgië’s tweede stad Koetaisi. In de Sovjettijd was dit een van de bekendste spa’s van de Sovjet-Unie. De zuiverende mineraalbaden en de sanatoria trokken gasten aan vanuit Minsk tot Tasjkent. Vooral toen bekend werd dat ook de grote leider Jozef Stalin zelf hier een eigen bad had en graag in de spa kwam.
Niks is troostelozer dan op een regenachtige dag langs vervallen Sovjet-architectuur lopen. Want van het ooit zo statige Tskaltubo is weinig over. Op een paar gerenoveerde badhuizen en hotels na staan de gebouwen er volledig verwaarloosd bij. Mijn gids, Beso, praat liever over het falen van de regering en de schade die zijn land lijdt door de coronamaatregelen, dan over de gebouwen die hij me laat zien. Maar als we bij badhuis nummer 9 aankomen, het gebouw waar ooit Stalin badderde, neemt hij wat langer de tijd om hierover uit te wijden.
Georgisch nationalisme
Als ik vraag hoe hij nu tegen de voormalig Sovjetleider aankijkt, zegt Beso na even nadenken: ‘Stalin was misschien een dictator, maar hij was wel een Georgiër.’ Vijf minuten later spreekt hij weer vol passie over Russische en Turkse oligarchen die zijn land opkopen en de Georgiërs onderdrukken.
Lees ook de eerste reisblog van Teun Toonen: Van eenheid is weinig sprake op de Georgische Dag van de Eenheid
Het tekent het nationalisme van veel Georgiërs, die vooral de glorieuze momenten in hun eigen geschiedenis aan bezoekers willen laten zien. Een deel van de bevolking staat positief tegenover de Europese Unie en is klaar met de in hun ogen corrupte en pro-Russische koers van de regering. Maar een deel van de inwoners kijkt ook door een roze bril terug op de machtigste landgenoot die zij ooit hebben gehad. De miljoenen doden waarvoor Stalin verantwoordelijk wordt gehouden, worden daarbij het liefst verzwegen. En tussen die twee groepen zit waarschijnlijk meer overlap dan je zou denken.