Willen we de complexe verwikkelingen op dit moment in Rusland en Oekraïne beter begrijpen, dan zullen we ons moeten blijven verdiepen in de geschiedenis, schrijft Pieter Waterdrinker. De documentaire The Dmitriëv Affair van de Nederlandse cineaste Jessica Gorter, die nu draait in de Nederlandse bioscopen, laat zien dat Poetins Rusland de bloedige erfenis van de Sovjet-terreur van begin af aan onder het tapijt heeft willen vegen.
De verleiding is groot nu verder te gaan met de Tijd der Troebelen die ik vorige week op deze plek aankondigde, waarna de Russische werkelijkheid met de gesneefde couppoging van Wagner-baas Jevgeni Prigozjin mijn voorgevoelens een paar dagen later bevestigde.
Maar soms is het beter van de waan van de dag wat uit te zoomen, juist ook om die waan enigszins beter te begrijpen. Alvorens ik overga tot de documentaire The Dmitriëv Affair van Jessica Gorter, die u als u snel bent in de vaderlandse bioscopen nog kunt zien, het volgende.
Het plotseling verdwenen naamplaatje van een slachtoffer van de Stalinterreur
Jarenlang hing naast onze voordeur in Sint-Petersburg een metalen plaatje, aangebracht door een organisatie die slachtoffers herdenkt van de Stalinterreur. Hier woonde Anatoli Ivanovitsj Zaostrovksi, ingenieur-bouwer, geboren 1905, gearresteerd 24.04.1941, gestorven 26.08.1942 in Siberisch kamp. Gerehabiliteerd in 1964.
Niet iedere dag, maar soms als ik de deur uitliep of thuiskwam bleef ik even naar het naamplaatje kijken. Wie was deze Anatoli Ivanovitsj Zaostrovksi. Hoe zag hij eruit? Waar in ons gebouw woonde hij? Had hij kinderen? Was hij in zijn korte leven gelukkig? Het uit de verbonden mensenrechtenorganisatie Memorial voortgekomen initiatief heet Poslednij Adres, Het Laatste Adres. Het was de Russische pendant van de Stolpersteine, de gedenktekens die de afgelopen jaren over heel Europa in de trottoirs zijn gelegd voor de vroegere woonhuizen van Joden die door de nazi’ de dood in werden gedreven.
Op een dag was het naamplaatje weg. Afgelopen herfst, toen ik voor het laatst in Rusland was, hoorde ik van onze huismeester dat er gewapende politie aan te pas moest komen om het protest van de moedige Russen die het naamplaatje hadden opgehangen bruut te smoren. Ze hadden hun kinderen meegenomen. Onze huismeester ging daarbij hard in tegen de agenten die scheldend stonden te dreigen met hun wapens in bijzijn van kleine kinderen. Ze kreeg het volgende terug: “Ze wonen in Rusland, daar zullen ze maar aan moeten wennen!”
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
The Dmitriëv Affair gaat over leven, rechtszaak en tragische lot van ontdekker massagraven uit Stalin-tijd
Deze scène had moeiteloos kunnen komen uit het cinematografisch oeuvre van Jessica Gorter, die met eerdere documentaires als 900 dagen en De rode ziel werk afleverde van internationale allure. In The Dmitriëv Affair staat het leven, de rechtszaak en uiteindelijk het tragische lot centraal van Joeri Dmitriëv, een Rus die in de jaren ‘90 onder Boris Jeltsin bij Sandarmoch in de bossen van Karelië nabij de grens met Finland massagraven ontdekte uit de Stalin-tijd.
Mannen en vrouwen werden vaak willekeurig op straat aangehouden of uit hun huizen weggeplukt en hier – doorgaans na een snel vonnis in een verzonnen strafzaak – door Stalins geheime politie geëxecuteerd. Dmitriëv, met zijn aanvankelijk lange grijze haren en bril geheel een sovjet-dissident van de oude garde, plaatste in het bos gedenktekens. Na onderzoek in de archieven van de KGB (de huidige FSB) die onder de Jeltsinjaren voor enige tijd nog open waren, begon hij tevens namenlijsten van slachtoffers te publiceren. Bij de jaarlijkse herdenkingsbijeenkomsten voor familie van de slachtoffers, veranderden eenzame berkenbomen of dennen tot graven.
Dmitriëv werd als baby door zijn moeder achtergelaten en later vanuit een weeshuis door pleegouders geadopteerd. Zijn jarenlange zoektocht motiveerde hij zo: elk mens dat op deze aardbol heeft rondgelopen heeft recht op een laatste rustplaats met zijn naam erop.
Kremlin vatte graven in het bloedige verleden van het land op als vorm van patriottistisch verraad
We volgen de Rus met zijn pleegdochter en trouwe herdershond door de Karelische bossen, speurend naar botten in de bodem. Het zijn even aangrijpende als prachtige beelden, waarbij Dmitriëv er geen twijfel over laat bestaan dat het systeem van Poetin hetzelfde is als dat van de Sovjets. En dat hij het vroeg of laat daarin ook zelf gaat afleggen.
In het licht van de huidige oorlog in Oekraïne deed Dmitriëv in 2016 tegen Gorter deze profetische voorspelling: “Dit land leeft volgens de wetten van de leugens en de angst die uitgaan van het Kremlin. De machthebbers zullen zich tot het uiterste aan de macht vastklampen. Ik ben heel bang dat ze vóór hun einde in de hele wereld nog een kwaadaardig carnaval zullen ontketenen.”
Het kwaadaardige carnaval zagen we de afgelopen anderhalf jaar bij de invasie in Oekraïne. Een afgelopen weekend opnieuw. Poetin en zijn coterie hebben hun maskers nog steeds niet afgelegd; het diabolische carnaval gaat door. De tragiek van de documentaire ligt dan ook vooral in de tragiek die de tragische held zelf voorspelde. Nadat Jeltsin op oudejaarsavond 1999 de macht gaf aan Poetin, draaide de wind in Moskou al snel. Het Kremlin vatte het letterlijk graven in het bloedige verleden van het land op als een vorm van patriottistisch verraad.
Botresten in massagraven zogenaamd van door de Finnen geëxecuteerde Russische krijgsgevangen
De veiligheidsdiensten hadden Dmitriëv al spoedig in het vizier, maar hij ging onverstoorbaar door. Tot wanhoop vaak van zijn familie. Hoezeer Poetin de eigen geschiedenis van begin af aan heeft misbruikt als wapen in zijn strijd tegen het Westen, blijkt wel uit de scène waarin Gorter leden opvoert van het patriottische Russische Historische Genootschap. Deze als militairen uitgedoste Russen proberen (natuurlijk in opdracht van de autoriteiten) aan te tonen dat de botresten in de massagraven niet van Stalin-slachtoffers afkomstig zijn, maar van Russische krijgsgevangenen die in de Tweede Wereldoorlog door de Finnen zouden zijn geëxecuteerd. De wereld op zijn kop.
In de Russische staatsmedia werd Dmitriëv al snel gepresenteerd als een verrader die met steun uit het buitenland de heroïsche Sovjetgeschiedenis bezoedelt. Er werd een rechtszaak tegen hem gefabriceerd, nadat er op zijn computer ‘pornofoto’s’ van zijn toen 11-jarige pleegdochter zouden zijn aangetroffen. Dmitriëv hield vol dat het naaktfoto’s waren uit een medisch dossier van het meisje, om te bewijzen dat hij haar niet verwaarloosde maar juist goed verzorgde.
Dmitriëv zal zijn streven naar historische gerechtigheid vermoedelijk met dood in strafkamp moeten bekopen
Dmitriëv werd in 2018 vrijgesproken, maar leek toen al te bevroeden wat zou gaan gebeuren. Later dat jaar werd een nieuwe zaak tegen hem begonnen, ditmaal voor pedofilie, omdat hij zijn pleegdochter seksueel zou hebben misbruikt. Na vijf haar wachten in een cel, werd hij in december 2021 alsnog tot vijftien jaar strafkamp veroordeeld.
De bijna tandeloze inmiddels 67-jarige Dmitriëv zou ondanks regelmatig verblijf in de isoleercel mentaal ongebroken zijn. Daarmee staat hij gelijk aan de meer bekendere dissident Aleksej Navalny. Maar gezien zijn slechte gezondheid zal Dmitriëv zijn streven naar historische gerechtigheid vermoedelijk met de dood in het strafkamp moeten bekopen. Als de zoveelste uit ontelbaar veel miljoenen.
Gorter laat met haar werk tevens zien dat humaniteit en verlangen naar een normaal bestaan nog steeds niet bij alle Russen zijn geweken. In deze tijd van stereotypen, waarin niet alleen groepen maar ook hele volkeren door sommigen voor het gemak worden weggezet als ‘goed’ of ‘fout’ is dat een bijna heroïsch verdienste. Een diepe buiging.