De bloeiende biografie

De biografie was in Nederland lange tijd een weinig gewaardeerd genre. Inmiddels hebben zowel lezers als schrijvers het ­levensverhaal omarmd en halen zelfs vuistdikke biografieën geregeld de toptien. In de Huizinga-lezing die Jolande Withuis op 7 december uitsprak in de Pieterskerk in Leiden, verklaart de socioloog deze omslag uit de processen van individualisering, secularisering en ontideologisering die zich de afgelopen decennia hebben voorgedaan: ‘Bevrijd van zuilen en ideologieën kunnen we onze volle aandacht richten op het wedervaren van losse mensen. De biografie onderstreept de waarde van een individueel leven. Zoals totalitarisme, of dat nu politiek of religieus van inhoud is, mensen perst in een dwingende eenheidsmal, zo gaat het de biograaf juist om de unieke ­ervaringen en emoties van een individu dat altijd van die mal zal afwijken.’

Geïllustreerd met voorbeelden uit oude en nieuwe biografieën en haar eigen boeken over verzetsheld Pim Boellaard en koningin Julia­na inventariseert Withuis de in haar ogen voornaamste verdiensten, valkuilen en dilemma’s van het genre. Zoals: wat kan een biograaf met psychologie; wat is een ­feministische biografie; zijn biografen (en hun publiek) voyeurs?

Een heel actueel thema in haar lezing is identiteitspolitiek en de invloed van dat ­fenomeen op de biografie. In onderstaand fragment uit de lezing zet Withuis haar bedenkingen tegen identiteitspolitiek uiteen.

Ideologie speelt kwalijke rol in biografieën

‘Ideologie maakt blind. Ideologie maakt waarnemers blind voor de feiten omdat zij hun ervaringen en observaties interpreteren binnen een vooraf vaststaand denkkader. De teloorgang van geloofsdwang en marx­isme maakte de weg vrij voor vrijmoedige aandacht voor individuele levens. Een goede biograaf baant zich onbevangen een weg door het leven van zijn hoofdpersoon.

Biografieën zijn van wetenschappelijk belang omdat ze het beeld van een historische periode kunnen nuanceren of zelfs doen kantelen. Velen zullen, net als ikzelf, biografieën bovendien lezen om wijsheid op te doen over hoe andere mensen hebben ­geleefd. Nu de oude geloven en levensbeschouwingen geen bevredigende voorschriften meer bieden over ‘hoe te leven’, kunnen we ons vrijelijk laten inspireren of afschrikken door andere mensen.

Biografieën zijn als een ontdekkingsreis naar een onbekend continent

‘Geen betere studie van de mens dan de mens. Een biografie biedt zowel de auteur als de lezer het genoegen van een ontdekkingsreis naar een onbekend continent. Biografieën tonen de veelvormigheid van menselijke ervaringen en gevoelens, terwijl ze tegelijk de universaliteit daarvan laten zien. Dat is wat biografieën zo boeiend maakt. Andermans levens zijn tegelijk herkenbaar én anders.

‘De bloei van de echte, door een onafhankelijk auteur geschreven biografie is te danken aan individualisering, secularisering, ontzuiling en ontideologisering. Die bloei stemt vrolijk, maar zonder zorgen ben ik niet. Mij verontrust het enthousiaste onthaal van de identity politics, die ik zie als een nieuwe vorm van ideologische groepsdwang. Identiteitspolitiek gaat niet uit van zelfbestemming maar van een gegeven identiteit. Mensen worden ongevraagd en desnoods tegen hun zin ondergebracht in een collectief. Wie blank is wordt geacht ‘wit’ te denken en te voelen, hetzelfde geldt voor wie zwart is of vrouw of man of homo.

Dat maakt biografieën zo boeiend. Andermans levens zijn tegelijk herkenbaar én anders

Identiteiten veranderen door de tijd heen

‘Het vermogen tot zelfstandig denken en handelen, en de vrijheid je los te maken van een dergelijke indeling worden ontkend. Zoals vroeger vaststond hoe gereformeerden of arbeiders dachten, zo staat dat voor de aanjagers van dit nieuwe totalitarisme vast voor die nieuw-ontworpen groepen.

‘Identiteitspolitiek doet alsof het vanzelf spreekt dat iemands huidskleur, geloof, sekse of seksuele smaak zijn wezen vormt. Maar identiteiten zijn fluïde en kunnen door de tijd heen veranderen. Mensen zijn veel te interessant om te reduceren tot representanten van een sociale categorie. Een goede biograaf onderzoekt juist de spanning tussen het worden gerekend tot een groep en het zichzelf daar al dan niet toe rekenen.

Goede biograaf laat het individu duidelijk tot ontwikkeling komen

Een goede biograaf pint zijn hoofdpersoon ook niet vast op één kenmerk. Mensen zijn ‘van alles’: ze zijn zwart, vrouw, directeur, lesbisch, dik, bejaard, kankerpatiënt en weduwe. Wat van dat al zij ervaren als hun essentie, staat niet vast en zal in de loop van hun leven variëren. Welke van alle mogelijke identiteiten het meeste geluk of ongeluk brengt, verschilt per persoon. Goede biografen geven ruimte aan ontwikkeling, verandering, inconsistentie en raadsels. Ongedetermineerd als ze zijn, laten individuen zich nooit helemaal ontraadselen. Een mens is meer dan de optelsom van afkomst en invloeden.

‘Zelf veranderde ik van communistische dochter in liberale feminist. In mijn biografie is het hoofdmotief: vrijheid van denken en van voelen veroveren op een totalitaire ideologie. Het communisme was bij uitstek antibiografisch, antipsychologisch en anti-individualistisch. Mijn huiver voor de hedendaagse varianten daarvan heeft beslist te maken met die particuliere geschiedenis.’