Jezus en Nederlandstalige liedjes grote afwezigen in top-20 kersthits 2021

Het nummer Merry Christmas van Ed Sheeran en Sir Elton John is dit jaar het meest gedraaide kerstlied op de Nederlandse radio, tot 24 december kwam het 817 keer voorbij. Wie vaak radio luistert en niet afstemt op klassiek, kon er niet omheen. Waarom zijn dit nummer en andere kerstliedjes zo geliefd? Bestaat er een handleiding voor het schrijven van een kersthit?

Het blijkt dat de composities – melodieën en structuren – van kersthits helemaal niet zo bijzonder zijn. We beperken ons hier uiteraard tot de populaire muziek, gemaakt voor de massa. Het Weihnachtsoratorium van Johann Sebastian Bach en de Messiah van Georg Friedrich Händel zijn in trek, maar ook van een andere categorie dan meezingers.

Muziekproducenten spreken weleens over de gouden formule voor het componeren van een kersthit. Creëer kerstsfeer met een onverwachts mineurakkoord, dat soort dingen. Maar er is geen hard bewijs voor
het bestaan van zo’n muzikale formule. Bovendien, als het zo makkelijk zou zijn,
dan werd elke dag een hit geschreven.

Ashley Burgoyne, musicoloog van de Music Cognition Group van de Universiteit van Amsterdam, ontdekte dat de composities van nummers die in december de hitlijsten domineren, niet afwijken van hits in andere maanden. Het nummer van Ed Sheeran en Sir Elton John kan zo bezien ook een zomerhit zijn.

Zangeressen in kerstuitdossing

Meer dan melodie en akkoorden zijn het de teksten die het ’m doen. Over de geboorte van Jezus hoor je weinig in moderne hits, maar de kerstgedachte klinkt wel door in wereldlijke teksten over vrede, of het verlangen om Kerst door te brengen met een geliefde. Deze thema’s dragen bij aan de populariteit van de hits. Ze zijn herkenbaarder dan teksten over opstaan uit de dood rond Pasen of de uitstorting van de Heilige Geest met Pinksteren.

Ook de klankkleur draagt bij aan een kerstwaardig popnummer. Versier een lied met sleebelletjes en klokken en voilà, daar is het kerstgevoel. Maar daarmee scoor je nog geen hit.

Videoclips met zangeressen in kerstuitdossing (Mariah Carey) of tieneridolen die door de sneeuw rollen (Wham!) kunnen de hitpotentie vergroten. En essentieel voor succes is dat een nummer veel zendtijd krijgt. Liedjes worden vanzelf populair als veel mensen ze vaak horen.

Ook in het Verenigd Koninkrijk wordt op 24 december traditiegetrouw de grote kersthit bekend gemaakt. De Christmas Number One is lang niet altijd een echt kerstnummer. Vanaf het begin van deze eeuw kwam de grote kersthit steeds vaker voort uit talentenjachten op tv. Uit protest mobiliseerde een Britse deejay in 2009 Facebook-gebruikers om het rocknummer Killing in the Name van Rage Against The Machine uit 1992 naar de eerste plek te stemmen. Dat lukte.

Geen Nederlandstalige liedjes

Wat zijn in Nederland de grote kerstklappers? SoundAware uit Hilversum stelde een hitlijst samen op basis van een computeranalyse van alle kerstliedjes die van 15 november tot 24 december om 8 uur ’s ochtends werden gedraaid op landelijke en regionale radiozenders.

Top-20 Meest gedraaide kerstliedjes 2021

Bron: Soundaware.com (2021)

Voor het eerst in lange tijd staat er een nieuw kerstliedje op nummer 1: Merry Christmas van Ed Sheeran en Sir Elton John – door de Britse publieke omroep BBC respectievelijk de huidige king of pop en godfather of pop genoemd – werd dit jaar al 817 keer gedraaid.

Last Christmas van Wham! uit 1984 staat op plek twee. Dat nummer wisselt al jaren stuivertje met Driving Home For Christmas van Chris Rea uit 1986.

De enige Nederlandse artiest in de top-10 is Songfestivalwinnaar Duncan Laurence met Whishes Come True. De overige twee kersthits van Nederlandse bodem in de top-20 zijn Being Alone At Christmas van de band Miss Montreal van zangeres Sanne Hans en Christmas On My Doorstep van meidengroep Og3ne.

Nederlandstalige kerstkrakers als Eenzame Kerst van André Hazes en tranentrekker Flappie van Youp van ’t Hek halen de ranglijst niet. Nederlandse radioluisteraars krijgen vooral Engelstalige muziek voorgeschoteld.

De lijst bevat een tweetalig liedje van zanger José Feliciano. In Feliz Navidad (plek 16) uit 1970 herhaalt hij zeven keer de Spaanse kerst- en nieuwjaarswens ‘Feliz Navidad, próspero año y felicidad’ en zes keer in het Engels ‘I wanna wish you a Merry Christmas from the bottom of my heart’. Het liedje werd dit jaar 392 keer gedraaid.

Van de twintig liedjes in de lijst zijn er dertien ouder dan tien jaar. Anders dan de doorsneepopliedjes die vlak na persing (of verspreiding via internet) binnenkomen in de ranglijsten en daaruit na enkele weken verdwijnen, krijgt kerstmuziek in de loop van de jaren meer waarde.

De beste kerstliedjes zijn niet stuk te krijgen. Kijk naar de traditionele kerstliedjes die al eeuwen meegaan. De liedjes worden niet zo vaak op de radio gedraaid, maar veel Nederlanders zingen ze zonder nadenken mee. Noem ze gerust kersthits. De tijd zal leren of ook het nummer van Ed Sheeran en Elton John de tand des tijds zal doorstaan.

Middeleeuws perkament

‘De oudste kerstliedjes zijn in honderden jaren talloze keren gemoderniseerd,’ zegt Els Stronks, hoogleraar vroegmoderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit Utrecht. In moderne varianten zijn de oorspronkelijke versies lastig te ontdekken. Stronks: ‘Maar de liedjes leven daardoor nog wel.’

In de Nederlandse Liederenbank van het Meertens Instituut, het onderzoeksinstituut dat zich bezighoudt met de bestudering en documentatie van de Nederlandse taal en cultuur, staan 175.000 liedjes beschreven.

Het oudste kerstlied dat nog wordt gezongen is Nu Zijt Wellekome. De tekst en melodie van de eerste versie, Sijs Willekomen Heirre Kerst, zijn ontdekt op
perkament uit de jaren negentig van de veertiende eeuw. Het klinkt tijdens kerkdiensten, en oudere generaties leerden het uit de bundel met kinderliedjes Kun je nog zingen, zing dan mee van Jan Veldkamp en Klaas de Boer dat vanaf 1906 tientallen keren werd uitgegeven.

De kracht van traditionele liedjes schuilt onder meer in de hechte band tussen tekst en melodie. Stronks: ‘Tot de negentiende eeuw werden in de Nederlandse zangcultuur vooral zogeheten contrafacten gezongen. Dat zijn teksten op bestaande melodieën.’ Je hoort ze vaak op bruiloften: ludieke rijmpjes over het bruidspaar op de wijze van een meezinger. ‘Kerstliedjes waren juist zelden contrafacten. De melodie werd gereserveerd voor de tekst.’

Ook in het bekendste kerstlied ter wereld – Stille Nacht, Heilige Nacht – vormen tekst en melodie een onlosmakelijk duo. De Oostenrijkse priester Joseph Mohr vroeg schoolmeester en organist Frans Xaver Gruber om een melodie te bedenken bij de tekst die hij had geschreven. Op kerstavond 1818 werd het nummer gespeeld in de St. Nikola kerk in Oberndorf bei Salzburg. Mohr speelde gitaar en zong de tenorpartij, Gruber zong de baspartij.

Stille Nacht, Heilige Nacht brak door in Amerika in 1839 toen de Rainer Family Singers het zongen bij de Trinity Church in New York. Het lied werd vertaald in driehonderd talen en dialecten, en kwam in 2011 op de Oostenrijkse
lijst van immaterieel erfgoed. Het kapelletje ter ere van Stille nacht op de plek
van de St. Nikola kerk is een trekpleister.

Herinneringen aan vroeger

De evergreens behoren tot een soort internationale canon van de kerstcultuur waar heel af en toe een liedje als Last Christmas insluipt. Liedjes verdwijnen maar zelden uit de lijst.

Wat verklaart die houdbaarheid? Musicoloog Burgoyne: ‘Uit onderzoek blijkt dat mensen de muziek die ze bij hun ouders luisterden, zich hun hele leven herinneren. Zelfs muziek die grootouders draaiden, blijft significant langer hangen.’ Kerstmuziek, vaak beluisterd in familieverband, roept herinneringen op aan vroeger.

In Amerika, waar veel van de popnummers in de hitlijsten vandaan komen, houden ze erg van nostalgie en familiegevoel. Niet voor niets zijn de kerstplaten die voorouders luisterden daar razend populair. Ook jongeren luisteren naar de sfeervolle carols van Frank Sinatra en Mahalia Jackson. White Christmas van crooner Bing Crosby uit 1942 is de meest verkochte single uit de muziekgeschiedenis.

Stukgedraaid

Elk jaar worden kerstplaten uitgebracht, maar daarop staan vaak nieuwe versies van de oude, bekende liedjes. Zo nam Paul McCartney een nieuwe versie van Wonderful Christmas Time op met presentator Jimmy Fallon en de band The Roots. Er is vraag naar kerstmuziek, maar op nieuwe kersthits zitten Amerikanen volgens Burgoyne niet echt te wachten.

De theorie van Burgoyne verklaart waarom ‘klassiekers’ van Wham! en Chris Rea elk jaar worden stukgedraaid in Nederland: ze herinneren aan de gezelligheid van vroeger, aan gourmetten op Eerste Kerstdag en uitbuiken op Tweede Kerstdag in de jaren tachtig en negentig.

Elk jaar begint Sky Radio officieel op de eerste maandag van oktober met een
kerstkanaal op internet met uitsluitend kerstmuziek. ‘De waarheid is dat het kanaal 365 dagen per jaar te beluisteren is,’ zei music director Frans van Dun in 2017 tegen EW. ‘Verbazingwekkend genoeg doen honderden mensen dat ook elke dag.’

Proust-effect

Het doet denken aan de beroemde passage uit À la Recherche du Temps Perdu
(Nederlandse titel: Op Zoek Naar de Verloren Tijd) van Marcel Proust uit 1913 waarin de verteller overvallen wordt door emoties en herinneringen na een slokje thee met kruimels madeleine. Sommige mensen proberen dat ‘Proust-effect’ op te wekken met parfums of gerechten uit hun kindertijd. Het zijn doorgaans tevergeefse pogingen, omdat het effect afneemt als het te vaak terugkeert. Nieuwe ervaringen verdringen de oude associaties.

Met kerstmuziek is het niet anders. Als je dag in dag uit Last Christmas hoort, ook in de lente, zomer en herfst, zullen de herinneringen aan vroeger vervagen.

Hoogleraar Stronks: ‘Ik bezocht een onderzoeker van historische speelklokken.
Kerstliedjes kwamen niet voor in het repertoire van die kleine carillons. Die deuntjes moet je niet elk uur van de dag horen.’ Het mooie aan kerstliedjes is ook dat je ze na de feestdagen elf maanden niet hoort.

Dit is een geactualiseerde versie van het artikel ‘Beminde kersthits’ dat eerder in EW werd gepubliceerd.