In de wondere wereld van Antoni van Leeuwenhoek

Drie eeuwen na zijn dood is er aan aandacht voor Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723) geen gebrek. Wat twee recent verschenen boeken (Onzichtbaar leven door Dirk van Delft en Veel, klein en curieus van Geertje Dekkers) bewijzen, is dat over de Delftse lakenhandelaar-microscopist heel veel boeiends is te vertellen, maar dat hij niet de meest geschikte kandidaat is voor een razend spannende biografie. Het ontbreekt simpelweg aan geschikte bronnen om zijn diepste drijfveren inzichtelijk te maken en zijn persoonlijkheid reliëf te geven.

Maar dat is ook niet wat fascineert aan Van Leeuwenhoek. Over hem wil je eigenlijk maar twee dingen weten. Hoe kreeg hij het voor elkaar om met een bolletje geslepen glas van enkele millimeters doorsnee en een paar metalen plaatjes een instrument te bouwen waarmee hij de natuurwetenschap een nieuwe tijd in leidde? En wat zág hij dan precies wanneer hij die verbazend kleine microscoopjes voor zijn oog hield?

Beide zaken komen ruim aan bod in de tentoonstelling Onvoorstelbaar. Hoe Antoni van Leeuwenhoek de microwereld ontdekte, in het Leidse Rijks­museum Boerhaave. Want het belang van Van Leeuwenhoeks brieven en aantekeningen niet te na gesproken, is het toch het leukst om zelf de wereld te betreden zoals Van Leeuwenhoek dat deed nadat zijn vaartochtje op het Berkelse Meer in 1674 de wereld van de ‘kleijne diertgens’ had geopenbaard.

De sfeervol ingerichte expositie toont hoe het zicht op het microleven steeds scherper werd onder Van Leeuwenhoeks inspanningen, en met welk plezier dat gepaard ging. Het helpt dat het museum drie eeuwen aan microscopen uit de eigen collectie kan uitstallen om de technische ontwikkeling te tonen.

Dat ene vermaledijde stukje organisch materiaal

Ook wordt duidelijk hoe na Van Leeuwenhoek het microscopisme uitgroeide tot een populaire hobby van de gegoede burgerij. Amsterdammer Abraham Ypelaar deed bijvoorbeeld goede zaken met zijn handeltje in preparaten waarmee rijken pronkten.

Hoe belangrijk het is om beelden te hebben bij processen die zich afspelen op nanoschaal, blijkt misschien wel het duidelijkst aan de hand van dat ene vermaledijde stukje organisch materiaal. Pas toen het grote publiek wist hoe het coronavirus eruitzag – een bolletje met vervaarlijke uitstulpingen – kende het zijn tegenstander en besefte het waartegen werd gevochten. Die keten van kennis, zo leert de bezoeker van Onvoorstelbaar, begon met de scherpe blik van een Delftenaar.