Hoe wankel is de positie van de Wit-Russische president Lukashenko?

Te midden van oplaaiende protesten in zijn land probeert de opnieuw herkozen Wit-Russische president Alexander Lukashenko zich staande te houden. Maar bij zijn van oudsher trouwe bondgenoot president Vladimir Poetin hoeft hij niet op veel steun te rekenen. Hoe wankel is de positie van de Wit-Russische president?

1.

Wie is Alexander Lukashenko?

Alexander Lukashenko (65) is al 26 jaar president van Wit-Rusland. Hij wordt ook wel ‘de laatste dictator van Europa’ genoemd en regeert met ijzeren vuist.

Wit-Rusland werd in 1991 onafhankelijk nadat de Sovjet-Unie was uiteen gevallen. Het land was nog geen dictatuur, maar wel heel corrupt. Lukashenko was als parlementariër zeer actief tegen corruptie en verwierf daarmee grote populariteit. Ook beloofde hij de veranderingen na de ineenstorting van de Sovjet-Unie niet te snel door te voeren onder het motto: ‘niet alles uit de Sovjet-Unie was slecht’. De invoering van het Wit-Russisch als officiële landstaal was veel inwoners – de taal werd helemaal niet op grote schaal gesproken – te snel gegaan. Overtuigend won hij de democratische verkiezingen in 1994.

Lukashenko zegt graag dat Wit-Rusland ‘als enige oud-Sovjetstaat de oude Sovjet-industrieën overeind heeft weten te houden’. Om die zwaar verouderde industrieën draaiende te houden, gebruikte hij ruim 50 miljard dollar aan energiekorting die hij de in de loop van de jaren via Rusland ontving.

De strategie waarop Lukashenko de afgelopen jaren zijn beleid baseerde was het tegen elkaar uitspelen van West en Oost. Werd Poetin te dreigend, dan ging hij met het Westen praten. Zo is in februari de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo nog langs geweest in de hoofdstad Minsk. Ook opvallend: Lukashenko heeft de annexatie van de Krim door Rusland niet erkend. De Krim is geen onderdeel van Rusland, zegt hij.

Dit allemaal tot grote onvrede van Poetin, die de energiekorting al een tijd heeft stopgezet. Poetin is bang dat Wit-Rusland democratischer wordt en dat de Russen dan weleens op hetzelfde idee zouden kunnen komen. Poetin wil daarom dat de twee landen veel meer een eenheid worden.

De hogere olieprijs is een bittere pil voor Wit-Rusland. De economie draait op Russische olie die in Wit-Rusland wordt geraffineerd en tegen hogere prijzen wordt doorverkocht aan de rest van de wereld.

2.

Hoe eerlijk verliepen deze verkiezingen?

Meerdere oppositiekandidaten zijn in de aanloop naar de presidentsverkiezingen opgepakt. Anderen vluchtten het land uit omdat ze bang waren vervolgd te worden. Veel Wit-Russen zijn ontevreden over de aanpak van de coronacrisis en de economische problemen in het land.

Lukashenko won officieel met 80 procent, maar het omgekeerde is waarschijnlijker, zegt journalist Franka Hummels dinsdag op BNR Nieuwsradio. Dat blijkt uit tellingen bij buitenlandse ambassades. Ook zouden miljoenen mensen hebben meegedaan aan een systeem waarbij je kon inloggen en een foto kon maken van je stembiljet en dat kon uploaden. Daaruit zou blijken dat oppositiekandidaat Svetlana Tikhanovskaya 80 tot 90 procent van de stemmen kreeg.

De herverkiezing van Lukashenko leidde tot grootschalige protesten in Wit-Rusland. Duizenden mensen gingen de afgelopen dagen de straat op. Maandag overleed een betoger, toen deze naar verluidt een explosief naar de politie wilde gooien. Ook raakten tot nu toe zeker vijftig mensen gewond en werden drieduizend mensen gearresteerd. Dinsdag is er een landelijke staking.

Lukashenko mag dan weinig steun hebben van Rusland, het Wit-Russische veiligheidsapparaat staat nog steeds pal achter hem en treedt massaal op tegen de demonstraties. Er zijn enkele politieagenten geweest die weigerden nog langer geweld te gebruiken tegen de betogers, maar tot nu toe zijn zijn veiligheidsdiensten steeds loyaal aan de president geweest. Pas als die besluiten hem niet langer te steunen is Lukashenko uitgespeeld.

3.

Wie is Svetlana Tikhanovskaya?

Svetlana Tichanovskaja is de vrouw van de populaire blogger Sergej Tichanovski. Hij had zich kandidaat gesteld voor de presidentsverkiezingen, maar werd eind mei opgepakt en zit nog altijd in de gevangenis. Op 14 juli – minder dan een maand voor de verkiezingen – besloot de echtgenote de plaats van haar man in te nemen: ‘Ik doe dit uit liefde voor mijn echtgenoot.’

Lukashenko nam zijn tegenstrever aanvankelijk niet erg serieus. Hij omschreef Tichanovskaja als ‘een arm meisje’ van ‘het zwakke geslacht’. Tot een maand voor de verkiezingen was ze inderdaad relatief onbekend en was ze geen serieuze bedreiging. Dat veranderde toen oppositiekandidaten – die niet deel mochten nemen aan de verkiezingen – zich achter haar campagne schaarden.

De campagne stoelde op een aantal uitgangspunten: vrijlaten van politieke gevangenen, terugdraaien van veranderingen in de grondwet die de macht van Lukashenko in de loop der jaren hebben vergroot en vrije verkiezingen binnen zes maanden. Tichanovskaja wil zelf geen president worden. Ze zal de zorg voor haar twee kinderen weer op zich nemen.

Daags na de verkiezingen besloot Tichanovskaja bezwaar aan te tekenen tegen de officiële uitslag. In een aantal kiesdistricten werden de werkelijke resultaten gepubliceerd. Tichanovskaja kreeg hier ruim tweederde van de stemmen.

Op dinsdag maakte de minister van Buitenlandse Zaken van Litouwen Linas Linkevicius bekend dat de oppositieleider naar Litouwen is gevlucht. In een gesprek met BBC World meldde de minister dat Tichanovskaja is herenigd met haar kinderen en een visum heeft gekregen.

4.

Wat doet Nederland?

‘Wit-Rusland is een buurland van drie EU-lidstaten: Polen, Letland en Litouwen,’ zegt CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt dinsdag tegen BNR Nieuwsradio. Hij heeft Kamervragen gesteld. ‘Als er in Wit-Rusland een gewelddadige revolutie uitbreekt dan weten omringende landen dat zij een instortend land aan de grens hebben en tienduizenden vluchtelingen aan de grens krijgen. Dus het is wel degelijk van belang voor de Europese Unie.’

Als Tichanovskaja echt maar 10 procent van de stemmen kreeg, zou ze niet in staat zijn om zoveel demonstranten op de been te brengen, denkt Omtzigt. ‘Als Lukashenko echt 80 procent van de stemmen haalde, zou je massale tegendemonstraties verwachten. Die blijven uit. De EU zal de beslissing moeten nemen ofwel de een of de ander te erkennen.’

In 2016 zijn de Europese sancties tegen Wit-Rusland bijna helemaal opgeheven, er zijn 170 mensen van de sanctielijst gehaald, er staan er nog vier op. ‘Gaan wij een signaal afgeven aan de veiligheidsdiensten dat je op de sanctielijst van de EU komt als je geweld tegen betogers gebruikt? Gaan we het wapenembargo uitbreiden?’ vraagt het Kamerlid zich af. Wit-Rusland zal volgens hem moeten aangeven of het land meer toenadering wil zoeken tot Rusland of tot de Europese Unie.

Ook de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas riep maandag op tot het heroverwegen van nieuwe sancties tegen Wit-Rusland.

Een belangrijke dwarsligger van eventuele nieuwe sancties tegen het Wit-Russische regime is de Hongaarse president Viktor Orbán. Orbán wil al jaren dat het wapenembargo tegen Wit-Rusland wordt opgeheven en heeft meerdere keren gedreigd niet akkoord te gaan met de jaarlijkse verlenging ervan. Orbán wil graag verregaande samenwerking met Wit-Rusland en dat kan volgens de president niet zolang er nog sancties in werking zijn. Nieuwe sancties kunnen daarom met zekerheid op een Hongaars veto rekenen.