De geest van Donald Trump zal, net als die van Shakespeares personage Macbeth, nooit kunnen rusten totdat hij alles of niks heeft bereikt, schrijft Thijs de Veen in een gastbijdrage. Dat is bijna een garantie voor uiteindelijke ondergang.
‘He was not of an age, but for all time,’ verklaarde de Engelse dichter Ben Jonson zijn tijdgenoot William Shakespeare. Vrij vertaald: hij had geen leeftijd, maar was van alle tijden. Vreemd is het dan ook niet dat nog geregeld wordt geprobeerd de werkelijkheid te verklaren aan de hand van het werk van de bard. Bijvoorbeeld het presidentschap van Donald Trump door middel van Macbeth, dat immers gaat over de val van een man door zijn obsessie met zichzelf en zijn onvermogen de gevolgen van zijn verwerpelijke daden te accepteren.
Al tijdens de Amerikaanse verkiezingscampagne in 2016 trokken academici en journalisten parallellen tussen het handelen van Donald Trump en de nalatenschap van Shakespeare. Vooraanstaand Shakespearekenner Stephen Greenblatt schreef ter gelegenheid daarvan Tyrant. Shakespeare on Politics. Het duurde niet lang voordat ook de eerste theatergezelschappen de nieuwe president in hun vertolkingen van het klassieke werk verwerkten.
Blijf in het spannende verkiezingsjaar op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in Washington en de Verenigde Staten:Meld u aan voor onze wekelijkse Amerika-nieuwsbrief>
Sterker nog, 2018 liet met afstand het hoogste aantal gelijktijdig lopende producties van Macbeth zien sinds het stuk vierhonderd jaar terug werd geschreven. De nieuwe president heeft ontegenzeggelijk een grote invloed gehad, niet alleen op het aantal producties, maar ook op de interpretatie ervan.
Opportunistisch en oppervlakkig citeerwerk
Een scepticus zal zich afvragen of het zin heeft om hedendaagse politieke figuren te vergelijken met fictieve Shakespeareaanse karakters. Toch is er tijdens Trumps opmars geregeld gebruikgemaakt van opportunistisch en oppervlakkig citeerwerk uit Shakespeare door uiteenlopende media om maar een parallel te kunnen trekken met een nieuwsgebeurtenis.
De mogelijkheid bestaat dan dat popcultuur – in Shakespeares geval met een intellectuele connotatie – als simplificatie wordt gebruikt om een gegeneraliseerd statement kracht bij te zetten. Dat kan door een triviale gemeenschappelijkheid tussen een karakter en spraakmakend persoon te zoeken om vervolgens op basis daarvan een hyperbolisch argument de wereld in te slingeren: deze twee zijn hetzelfde op deze manier, daarom zijn ze ook hetzelfde op die manier.
Een schoolvoorbeeld komt uit de mond van Trumps advocaat en oud-burgemeester van New York Rudy Giuliani. Hij liet zich tijdens een interview met CNN uit over Trumps vorige advocaat Michael Cohen, nadat bekend was geworden dat die had gepraat tijdens het Mueller-onderzoek. Daarop vergeleek Giuliani Cohen met respectievelijk de historische figuur Benedict Arnold en Shakespeares karakters Brutus en Iago,; hij kwam zelfs met een kleine parafrasering uit Julius Caesar. Allemaal verraders, maar daar houdt de vergelijking van het gezelschap met elkaar – laat staan met Cohen – dan ook op.
Shakespeares diepgaande politieke filosofie is eindeloos te vergelijken
Een vergelijking tussen Shakespeares werk en Trump houdt niet op bij de persoon, maar werkt door tot in de hedendaagse westerse tijdsgeest: die waar populisme voet aan de grond krijgt. De tijd waarin neoliberale politiek de boventoon voert in relatie tot christelijk en sociaal-democratisch beleid. Een wereld waarin media een almaar groeiende invloed op politiek en publieke opinie hebben. En waarin veel mensen de typische politicus zat zijn en kiezen voor een zakenman die het land als een bedrijf leidt.
Het heeft weinig zin een geforceerde poging te wagen om alle gebeurtenissen in het Witte Huis in de mal van Macbeth te passen. In plaats daarvan zou de keuze moeten zijn gebaseerd op de thematische relevantie in relatie tot Shakespeares politieke gedachten in Macbeth. Om tot de echte waarde van zo’n vergelijking te komen, moet niet alleen worden gekeken naar wat er overeenkomt, maar ook naar waarom en hoe.
Hoewel de thematiek van Shakespeares toneelstukken door de eeuwen heen relevant blijft, valt het bij een nauwkeuriger blik op dat onze opvattingen en voorkeuren van diezelfde thema’s zich door de tijd heen steeds ontwikkelen en veranderen. De stukken zijn een nuttige bron geworden om verschillende interpretaties van die thema’s in te passen en uit te testen.
Zo valt Shakespeares diepgaande politieke filosofie eindeloos te vergelijken met die van andere tijden, plaatsen en denkbeelden. Daardoor kunnen bijvoorbeeld de presidenten Donald Trump, Barack Obama, George Bush Jr., Bill Clinton en zelfs Abraham Lincoln allemaal worden geïnterpreteerd als Julius Caesar in het gelijknamige toneelstuk. Toch ontdekken we elke keer weer nieuwe inzichten dankzij hetzelfde verhaal.
Niet welbespraakt genoeg
Velen zouden de gedachte van een gelijkenis tussen de zittende president en de protagonist toch direct wegwuiven met het argument dat Macbeth zoveel welbespraakter is dan Trump dat ze elkaar intellectueel niet tegemoet kunnen komen. Maar het is juist Shakespeare zelf die op meesterlijke wijze Macbeths onbegrip over zijn eigen handelen uitdrukt door middel van een corresponderend onbegrip van zijn eigen taal. Het is door het blind handelen naar zijn eigen impulsen dat hij in staat is zijn gewetensbezwaren te overwinnen die anders zijn gedrag zouden tegenspreken. Zo kan hij streven naar een buitengewoon niveau van vervulling in wat hij het beste doet: afslachten, of in Trumps geval, ontslaan en karaktermoord plegen.
Drie heksen voorspellen de Schotse generaal Macbeth dat hij koning van het land zal worden. Hij wacht de voorspelling niet af. Aangemoedigd door zijn vrouw vermoordt hij de zittende koning en claimt de kroon, maar blijft vervolgens zijn omgeving steeds verder uitmoorden uit almaar toenemende paranoia. Uiteindelijk breekt er een opstand uit om Macbeth van zijn onrechtmatige troon te stoten, wat leidt tot zijn onvermijdelijke en bloedige val.
In Macbeth ging Shakespeare verder dan ooit in het verkennen van het thema ambitie. Hij slaagt erin op minutieuze wijze de marteling van de geest die voortkomt uit zulke pure ambitie te verbeelden. Macbeth moet veel opofferen voor zijn verlangens, van zijn vrouw en zijn eer tot zijn nachtrust, waardoor de tekortkomingen van grenzeloze ambitie worden blootgelegd.
Gijzelaar van zijn eigen zieke gedachten
Het stuk bedoelt niet uitsluitend de opkomst van een tiran te verbeelden. Het substantiële deel van het stuk gaat over wat er na de triomf gebeurt, hoe Macbeth de gijzelaar wordt van zijn eigen zieke gedachten, wordt gebrandmerkt door angst en zorgen.
Hier ligt een parallel met Trump: twee individuen met zo’n onbegrensde ambitie die ze koste wat kost drijft tot wat ze maar willen. De vraag is wat er gebeurt als zo’n absolute kracht een laatste gemoedstoestand als die van Macbeth bereikt, bestaande uit apathie, minachting en moedwillige onwetendheid. Alleen een naïef persoon verwacht nog een moment van zelfreflectie of berouw. Net als voor Macbeth is er geen weg terug meer voor Trump, alleen nog die van verdere escalatie, om vandaaruit uitsluitend de omvang van elke nog te volgen wandaad te marginaliseren.
We krijgen een beter inzicht in de overeenkomsten tussen deze twee door in te zoomen op één van de sleutelscenes in het toneelstuk: de banketscene, waar Macbeth door angst wordt overvallen als hij wordt bezocht door de geest van de door hem vermoorde Banquo. Een scene over president Trump in satirisch programma Saturday Night Live, waarin zijn angst voor Robert Mueller wordt geridiculiseerd, illustreert mooi de gelijkenis.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
Door niet de weg naar macht maar het mentale bederf van de twee naast elkaar te leggen, valt de aard op te maken van de paranoia die zowel Macbeth als Trump achtervolgt. Het is schuld noch bewustzijn van hun immorele gedrag dat de twee uiteindelijk kwelt. Het is louter de gedachte dat ze hun hard bevochten machtspositie verliezen die de twee samenbrengt. In Trumps geval blijkt dat bijvoorbeeld uit een recente uitspraak tijdens één van zijn campagnebijeenkomsten: ‘Could you imagine if I lose? I’m not going to feel so good. Maybe I’ll have to leave the country, I don’t know.’ (‘Kunnen jullie je voorstellen dat ik verlies? Ik zal me niet best voelen. Misschien moet ik het land verlaten, ik weet het niet.’)
De beste president ooit
Na de horror die Macbeth tijdens de banketscene meemaakt, zoekt hij vergelding bij de Drie Heksen. Er is een aantal gelijkenissen tussen hun rol en die van de hedendaagse media in het geval van Trump. Shakespeare-geleerde Reginald Foakes beschrijft dit wanhopige moment op een manier die de overeenkomst eens te meer verduidelijkt: ‘Zijn volgende stap is het pesten van de Drie Heksen, door ze te benaderen alsof hij ze kan bevelen.’
Cruciaal in het stuk is de veranderende interactie tussen Macbeth en de Heksen. Hoewel zijn besluitvorming afhankelijk blijft van hun profetieën door het toneelstuk heen, is het steeds meer alleen de bevestiging waar hij zo wanhopig naar verlangt – dat hij de uitverkorene is. Derhalve heeft wat zij precies zeggen geen prioriteit meer, zolang het maar kan worden uitgelegd op een manier die hem geruststelt. Zo wordt ook Trump graag bevestigd in zijn eigen opvatting dat hij de beste president ooit is en God zelf achter hem staat, zolang hij zijn gedrag maar kan legitimeren.
Afspiegeling van Trumps eigen denkbeelden
Over Trumps twijfelachtige vocabulaire valt genoeg te schrijven, maar het is vooral de herinterpretatie van het concept ‘taal’ als geheel, door hemzelf en zijn team, dat de aandacht trekt. Het gaat om twee termen in het bijzonder, fake news en alternative facts. Hoewel uiterst controversieel, zijn beide onderdeel geworden van de standaard woordenschat sinds hun introductie. Trump deinst er nog steeds niet voor terug om alles wat hij liever niet hoort fake news te noemen, tot op het punt waarop hij hele kranten en kanalen ‘nep’ noemt.
Als het aan Trump lag, wordt zijn persoonlijke keurmerk leidend voor wat waar en acceptabel is en wat niet. Het sterk gekleurde en uiteenlopende Amerikaanse medialandschap verwordt in zo’n scenario tot een homogene mediabubbel die nog slechts een afspiegeling is van Trumps denkbeelden, conform Macbeths buitensporige blindheid voor de waarheid in zijn laatste confrontatie met de Drie Heksen.
Bereid om de orde te vernietigen
Uiteindelijk rest Macbeth nog één vijand die zijn absolute macht beperkt: de natuurlijke orde zelf. Als het de natuurlijke orde is die Macbeth van de absolute macht afhoudt, dan is het in het geval van president Trump de rechtsorde die hij constant probeert te overmeesteren – ware het niet dat de democratische instituties hem telkens een halt toeroepen.
Na alle pogingen om zichzelf boven de natuurlijke orde te plaatsen en zelfs om die te vernietigen, blijkt Macbeth er uiteindelijk ondergeschikt aan. Het laat zien hoe Macbeth aanneemt dat de natuurlijke orde er is voor alles en iedereen, behalve voor hemzelf.
Eenzelfde hypocrisie en megalomanie kan president Trump ook worden toegedicht wat betreft zijn houding tot de rechtsorde. Hoewel hij met tamelijk veel twijfelachtige zaken lijkt weg te komen, zoekt hij constant de uiterste randen van de wet op en heeft zijn team er een dagtaak aan zijn discutabele uitspraken en onwaarheden recht te praten. Zijn muslim-ban uit 2017 bleek een brug te ver, al werd zelfs daar zichtbaar welke invloed de voorkeur van een president kan hebben op het Hooggerechtshof.
Totdat ze alles of niks hebben bereikt, zullen de geesten van Macbeth en die van Trump nooit kunnen rusten. Dat garandeert bijna hun uiteindelijke ondergang, nog los wat ze in hun val zullen meenemen.