Niet Zuid-Afrika, maar door geweld geteisterde Nigeria is de grootste economie van Afrika. Is het verlies van de koppositie een voorbode van meer onheil? Investeerders lopen met een bocht om het land heen.
Maximaal vijf jaar geeft de gelauwerde historicus R.W. Johnson de Zuid-Afrikaanse economie nog voordat die implodeert. Dan is de kredietwaardigheid verlaagd tot junkstatus en moet het Internationaal Monetair Fonds (IMF) het land redden.
Dat zal gepaard gaan met tumultueuze politieke veranderingen, voorspelt Johnson in zijn vorig jaar verschenen controversiële boek How Long Will South Africa Survive?
Johnsons gedachtengang komt erop neer dat de werkloosheid – nu rond de 25 procent, bij de jeugd 50 procent – verder toeneemt, net als de staatsschuld en het handelstekort. Buitenlandse investeerders laten het afweten en zij die de juiste wegen kennen, sluizen hun geld het land uit.
Misstanden
Johnson (71) geeft een aantal oorzaken van de crisis. Allereerst is er sprake van chronisch ‘institutioneel verval’: overheidsinstellingen zoals het staatselektriciteitsbedrijf Eskom, de politie, de rechtspraak, de ambtenarij, de zorg en het onderwijs functioneren steeds slechter sinds regeringspartij ANC in 1994 aan de macht kwam.
Daarnaast ziet Johnson de raciale maatregelen die het ANC nam om de misstanden uit het apartheidsverleden recht te zetten, als een grote flop. De positieve discriminatie zorgde er vooral voor dat ongekwalificeerde mensen banen kregen. De Black Economic Empowerment, die bedrijven verplicht zwarte aandeelhouders te hebben, creëerde een superrijke, maar onproductieve zwarte elite. Het verbeterde niets aan het lot van de arme zwarte massa in de townships.
De derde factor is wat tijdens de apartheid baantjies vir boeties heette: banen gaan naar familie en politieke vriendjes. Tezamen met tribalisme en corruptie ondermijnt dit de economie. Is er een alternatief voor een smadelijke knieval voor het IMF? Johnson vermoedt dat de regering zich zal wenden tot China en de BRICS-bank, die de lidstaten Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika hebben opgezet en die over 100 miljard dollar beschikt.
Johnsons boek leidde tot woede bij columnisten, recensenten en bloggers. Sommigen beschuldigden hem van racisme. Maar vriend en vijand erkennen dat de kern van het verhaal klopt: het gaat slecht met de Zuid-Afrikaanse economie. Het land moest de titel ‘grootste economie van Afrika’ vorig jaar overdragen aan het door geweld geteisterde Nigeria
De groei is afgenomen, de werkloosheid gestegen en de munteenheid, de rand, verliest snel aan waarde. President Jacob Zuma houdt steevast externe factoren verantwoordelijk, zoals de mondiale recessie, dalende grondstofprijzen en de stagnatie in China.
Massaontslagen
‘Je moet ook niet vergeten dat wij een heel jonge democratie zijn, die een hoop ellende erfde van het apartheidsregime, zoals een begrotingstekort van bijna 8 procent,’ vult econoom Leslie Maasdorp (49) aan. ‘Johnson kijkt veel te veel naar de korte termijn. Er is meer tijd nodig. We hebben een lage inflatie en de overheid heeft niet buitensporig geld geleend. Macro-economisch klopt het allemaal wel. Politieke verantwoordelijkheid en corruptie zijn inderdaad problemen.’
Maasdorp is de Zuid-Afrikaanse vicepresident van de onlangs door de BRICS-landen opgerichte New Development Bank, een ontwikkelingsbank. Hij werkte vroeger voor een vakbond en als adviseur van de minister van Arbeid. Net als Zuma spreekt hij eufemistisch over ‘stevige tegenwind’.
Het ging allemaal vrij goed tot de wereldwijde recessie begon. ‘In 2006 hadden we het begrotingstekort omgebogen in een overschot,’ zegt hij over het gouden jaar waarin de economie met 5,4 procent groeide – een record sinds de afschaffing van de apartheid.
Een kortetermijnoplossing is er niet, zegt Maasdorp. Het gaat om visie. Kleine en middelgrote bedrijven moeten worden gestimuleerd, weg van de afhankelijkheid van mijnbouwgiganten als AngloAmerican en Lonmin. Er moet worden geïnvesteerd in het onderwijs en in de infrastructuur, in wegen, watervoorziening, transport, informatie, communicatie en vooral energie.
Twee decennia lang heeft de overheid het energievraagstuk volledig genegeerd. Gevolg: sinds 2008 heeft het hele land geregeld te maken met load shedding, urenlange geplande stroomonderbrekingen omdat het net overbelast is. Maasdorp hoopt dat de New Development Bank vanaf medio 2016 actief infrastructurele projecten in Zuid-Afrika kan steunen.
Dat duurt nog een tijd. Met haperende elektriciteitscentrales is het niet makkelijk buitenlands kapitaal aan te trekken, zegt econoom Nazmeera Moola (37), die naast asset manager bij investeringsbank Investec ook columns schrijft voor het weekblad Financial Mail. Bovendien, zegt zij, heeft het ministerie van Handel en Industrie, sinds 2009 onder leiding van de communist Rob Davies, voor zo’n ingewikkelde en hermetische regelgeving gezorgd dat buitenlandse investeerders zich wel tien keer bedenken voordat ze hun geld in Zuid-Afrika steken.
Schulden
Moola is het gedeeltelijk eens met de analyse van Johnson, vooral waar hij de bestuurlijke chaos blootlegt. Wat betreft de economie gaat hij geregeld te kort door de bocht, vindt ze. Zo vergeet Johnson bijvoorbeeld dat ruim 90 procent van de staatsschuld in rand is, zodat de kans dat de schulden plotseling onbeheersbaar worden, gering is.
‘We stevenen niet af op een afgrond. Zolang de economie met minimaal 1,5 procent blijft groeien en de werkloosheid niet toeneemt, is er geen reden voor paniek.’
Maar de werkgelegenheid staat zwaar onder druk. De (blanke) vakbond Solidariteit verwacht dat 220 werkgevers dit jaar massaontslagen zullen uitvoeren, waardoor circa 160.000 mensen hun baan verliezen, van wie ruim 10 procent in de mijnbouw. Onder Zuma creëerde de overheid vooral onproductieve overheidsbanen en deelde ze forse loonsverhogingen uit aan ambtenaren.
‘Gelukkig is er nu weer een uitgavenplafond. Dat heeft de kredietbeoordelaars weer wat vertrouwen gegeven,’ zegt Moola. ZuidAfrika genoot lange tijd de hoogste status, AAA, maar is afgegleden tot BBB (Fitch) en BBB- (S&P). Griekenland heeft bij Fitch CCC, Nederland AAA.
Klassenstrijd
Een van de belangrijkste problemen lijkt het gebrek aan visie om de economie een impuls te geven. Naast de energiecrisis en de ingewikkelde regelgeving ziet Moola de moeizame arbeidsverhoudingen en eindeloze stakingen als grootste obstakels voor economisch herstel. ‘Dat schrikt investeerders af,’ zegt ze. Ze wijst erop dat Zuid-Afrika dit jaar zes plaatsen zakte (naar 43) op de door de Wereldbank opgestelde lijst van landen waar het prettig zakendoen is.
De economische impasse is ook een argument voor de grote vakbonden en de radicale oppositiepartij Economic Freedom Fighters om te roepen dat grond en mijnen moeten worden genationaliseerd – een spookbeeld voor investeerders. Zo ver zal het niet komen, meent Moola. Volgens haar zien de meeste ANC’ers wel in dat nationalisatie geen optie is.
Wel lijkt Zuid-Afrika sinds het aantreden van Zuma in 2009 gevangen in een tijdscapsule waarin begrippen als ‘klassenstrijd’ weer in zwang zijn en waarin de zakensector en buitenlandse investeerders als vijand worden gezien. Moola: ‘De regering zit zichzelf in de weg.’
Elsevier nummer 35, 29 augustus 2015