AIVD is niet transparant genoeg in zijn jaarverslag

Eind april verscheen het jaarverslag van de AIVD over 2020. De grootste dreiging voor Nederland komt volgens de AIVD van het jihadisme. Daarnaast is er een serieuze waarschuwing voor ‘anti-overheidsactivisme en -extremisme’, al dan niet gevoed door rechts-extremisme. Criminoloog Bart Collard analyseert het AIVD-jaarverslag in een artikel voor EW Podium.

Het publiceren van het jaarverslag is wettelijk geregeld, zodat de AIVD zich ‘in de openbaarheid naar de politiek en het publiek’ verantwoordt. Het jaarverslag over 2020 is een veelzijdig en complex document dat zich kenmerkt door ambiguïteit.

Enerzijds is dat te begrijpen omdat een geheime dienst slechts een miniem gedeelte van haar informatie kan en wil prijsgeven – en dan ook nog geabstraheerd. Anderzijds moet een inlichtingendienst die informatie verstrekt om het publiek te informeren altijd duidelijk en ondubbelzinnig zijn. Na het lezen van het jaarverslag over 2020 is mijn conclusie dat de AIVD in zijn toekomstige verslagen beter moet voldoen aan die functie van het informeren van het publiek. Maar laten we eerst eens de hoofdpunten van ‘nationale dreigingen’ uit het verslag langslopen.

Jihadisme

Het verslag begint met rechts-extremisme en daarna anti-overheidactivisme en -extremisme (daarover later meer), terwijl – volgens de AIVD – ‘jihadisme de grootste dreiging voor de Nederlandse samenleving’ was en blijft. ‘Het is een beweging die zichzelf in oorlog beschouwt met onder meer Nederland, met de kennis om een aanslag te plegen.’ De AIVD denkt dat het coronavirus en de genomen maatregelen in 2020 een dempende uitwerking hadden op de dreiging vanuit deze groep. De jihadistische dreiging kan de komende jaren sterk toenemen, afhankelijk van ‘de terugkeer van uitreizigers en de vrijlating van jihadisten die nu nog in een Nederlandse gevangenis zitten’, de terugkeer van IS of het ontstaan van een nieuw islamitisch strijdgebied. Met de term ‘oorlog’ benadrukt de veiligheidsdienst dat we de dreiging niet mogen onderschatten.

Wahhabi-salafisme

De AIVD maakt zich ook zorgen over het wahhabi-salafisme. De aanjagers daarvan ‘hebben ideeën die haaks staan op de democratische rechtsorde […] Deze aanjagers erkennen niet de legitimiteit van onder meer de Grondwet, de overheid, de politie, de rechtspraak en democratische processen – wat we de democratische rechtsorde noemen.’ De AIVD benoemt dat deze salafisten ‘aan kinderen een versie van de islam onderwijzen die zwart-wit is en intolerant – ook ten aanzien van onze democratische grondrechten.’

Is het aanleren van een zwart-witversie van een ideologie aan kinderen noemenswaardig? Is dat niet wat sommige christenen ook doen? Als een christen zijn kind leert dat God de aarde heeft gemaakt, gaat hij niet uitleggen dat het ook zou kunnen dat God de aarde niet heeft gemaakt. Veel religieuze en anderszins ideologische opvoedingen zijn zwart-wit, zonder een grijs gebied. Het jaarverslag blinkt uit in ambigue zinnen. Tussen die regels door moeten we waarschijnlijk lezen dat het de AIVD primair te doen is om voedingsbodems van intolerantie tegen onze samenleving en grondrechten.

Problematische Koranscholen

Met name de jonggeleerde intolerantie op Koranscholen is problematisch. Volgens de AIVD raken ‘kinderen, van 5 tot 16 jaar, sociaal geïsoleerd’ door dergelijk religieus onderwijs. Sterker nog, de ‘lesprogramma’s propageren afkeer van democratische waarden en de Nederlandse samenleving’. Het gevaar dat daarvan uitgaat doet niet veel onder voor dat van kinderen die opgroeien in de detentiekampen waar IS-strijders en hun families gevangen zitten. Volgens de AIVD is de groep aanjagers voor dit onderwijs in Nederland klein, ‘maar hun aantrekkingskracht is groot dankzij goed verzorgde programma’s, mooie websites en kwaliteitsonderwijs – er zijn wachtlijsten.’

Deze wachtlijsten wijzen erop dat de vraag naar anti-Nederlands onderwijs groter is dan het aanbod. Dat is wellicht niet verwonderlijk aangezien de AIVD in haar jaarverslag over 2018 al subtiel waarschuwde dat zelfs ‘gematigde’ moslims hun kinderen liever naar een antidemocratische islamitische school sturen dan naar een niet-islamitische school.

Activisme en extremisme

De AIVD waarschuwt ook voor andere vormen van activisme en extremisme. De omschrijving van de AIVD volgend, vindt activisme plaats ‘binnen de kaders van de democratische rechtsorde’, streeft het ‘geen ondemocratische doelen’ na en worden geen ‘ondemocratische methodes’ gebruikt. Denk hierbij aan een aangekondigd en vreedzaam protest. Daar doet de AIVD slechts onderzoek naar wanneer activisten ‘neigen te radicaliseren tot extremisten’.

Wat is extremisme dan volgens de AIVD? ‘Het actief nastreven en/of ondersteunen van diep ingrijpende veranderingen in de samenleving die een gevaar kunnen opleveren voor (het voortbestaan van) de democratische rechtsorde, eventueel met het hanteren van ondemocratische methodes die afbreuk kunnen doen aan het functioneren van de democratische rechtsorde.’ Wanneer we accepteren dat potentiële veranderingen beginnen bij ideeën, dan komt extremisme dus simpel gezegd neer op het minimaal ondersteunen van ideeën die conflicteren met onze democratische rechtsorde.

Rechts op het politieke spectrum is volgens AIVD geen extremisme

Naast islamitische dreigingen wijst de AIVD in haar jaarverslag op ‘rechts-extremisme’, ‘links-extremisme en -activisme’ en ‘anti-overheids-extremisme en -activisme’. Bij rechts-extremisme (aan de rechterkant van het politieke spectrum vindt volgens de AIVD kennelijk alleen extremisme plaats en geen activisme) gaat het om ‘een mengelmoes van complottheorieën, opvattingen over blanke suprematie, en fascistische, nationaal-socialistische en conservatief-christelijke denkbeelden.’

Daarbij waarschuwt de AIVD voor de invloed van rechts-extremisme bij anti-overheidsprotesten. Er wordt gewezen op een aan corona gerelateerde complottheorie die ervan uitgaat dat ‘de Joden de rest van de bevolking willen vervangen’. Zoals NCTV en AIVD al jaren stellen komt hun bezorgdheid primair voort uit het feit dat in het buitenland rechts-extremistische individuen terroristische aanslagen hebben gepleegd.

Links-extremisten niet genoemd bij anti-overheidsprotesten

De AIVD benoemt dat linksextremisme in Nederland bijna niet voorkomt, maar ‘wel eenvoudig weer [kan] oplaaien bij ontwikkelingen in de samenleving. De scheidslijn tussen activisme en extremisme is immers dun.’ Activisme kan inderdaad overgaan in extremisme, maar het grootste deel van activisme heeft niets te maken met extremisme. Bij de meeste demonstraties in Nederland wordt geen ondermijning van onze rechtsstaat nagestreefd.

De AIVD neemt waar dat ‘linkse en identitaire activisten’ (identitair-links) zich organiseren rondom thema’s als ‘Black Lives Matter, Zwarte Piet en het koloniale verleden’. Ondanks het ontbreken van link-extremisme, vindt wel ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ plaats, zoals ‘bekladdingen van benzinestations en kantoorgebouwen’. De AIVD onderkent dat links-activisme kan zorgen ‘voor heftige tegenreacties en polarisatie’. In een opsomming van allerlei groepen die zich aansloten bij anti-overheidsprotesten worden linksextremisten of -activisten niet genoemd: zij hebben hier kennelijk niet aan meegedaan.

Waar om is anti-overheidextremisme een aparte categorie?

Naast dat alles lijkt de AIVD zich zorgen te maken om de categorie ‘anti-overheid’. Typerend voor deze mensen is ‘dat ze niet of nauwelijks worden gedreven door ideologie, maar vooral door het gevoel dat zij of anderen onrechtvaardig zijn behandeld of niet gehoord worden door de overheid’. Hun woede richt zich soms niet alleen tegen de overheid, maar ook tegen bijvoorbeeld journalisten en onderzoekers. Het is opmerkelijk dat de AIVD dit thema naast jihadisme, politiek-links en politiek-rechts plaatst. Zijn die drie perspectieven niet ook ‘anti-overheid’?

Vooral over het thema ‘anti-overheid’ blijft de AIVD vaag, of wellicht voorzichtig. In het voorwoord benoemt directeur-generaal Erik Akerboom dat in 2020 een ‘voedingsbodem voor extremisme’ groeide binnen de anti-overheidsprotesten: ‘een diverse groep Nederlanders voerde op democratische wijze actie tegen de coronamaatregelen van de regering. Daarbij maakten ze onder meer gebruik van hun grondrecht om te demonstreren. Een kleine radicale groep praatte het gebruik van intimidatie, bedreigingen en geweld goed, of ging daar zelfs toe over.’ Zegt hij daarmee dat legale demonstraties een voedingsbodem voor extremisme zijn?

Enkele pagina’s verder geeft de AIVD allerlei voorbeelden van acties door anti-overheidsdemonstranten. Sommige acties benoemt de AIVD specifiek als democratisch (demonstraties, rechtszaken, publicaties en podcasts), maar zij signaleert ook intimidaties, doxxing, huisbezoeken, bedreigingen en geweld. Daarover schrijft de AIVD: ‘Zulke acties (…) verlagen voor sommige actievoerders de drempel voor intimidatie, bedreiging en geweld. Zo ontstaat een voedingsbodem voor (meer) extremisme.’ Hier lijkt de AIVD erop te wijzen dat ook democratisch activisme leidt, of kan leiden, tot antidemocratisch extremisme.

Deze woorden van Akerboom en de AIVD doen denken aan een tekst van de AIVD uit het jaarverslag van 2006. Daarin leek de dienst te suggereren dat de Deense ‘cartoonaffaire’ en de Israëlische aanval op Libanon zorgden voor radicalisering onder Nederlandse moslims. Dat zou natuurlijk zo kunnen zijn; het kan hier om feitelijkheden gaan. De vraag die echter rijst is waar zo’n uitspraak vandaan komt. Wil de AIVD daarmee benoemen dat zij vindt dat Mohammedcartoons eigenlijk niet getoond mogen worden, dat Israël geen aanval op Libanon had mogen uitvoeren en dat je niet conform de wet tegen de coronamaatregelen zou mogen demonstreren? Als dat niet zo is, welk doel dient dan zo’n terloopse opmerking?

Een nieuw onderscheid

Ik zou een onderscheid willen aanbrengen binnen dit nieuwe thema ‘anti-overheid’. Wanneer het gaat om kritiek op, of vreedzame demonstraties tegen een huidige regering en haar beleid, dan is dat zuiver activisme. Dat is volstrekt in lijn met onze democratische rechtsorde. Wanneer het echter gaat om acties die erop gericht zijn om die rechtsorde te ondermijnen of ten val te brengen, is er sprake van wat de AIVD ‘extremisme’ noemt. Daartegen moet onze samenleving zich weerbaar tonen. Maar een inlichtingendienst die activisme tegen overheidsbeleid verwart met extremisme ondermijnt zelf onze democratische rechtsstaat.

De functie van het AIVD-jaarverslag is het informeren van de Nederlandse bevolking. Dat is begrijpelijk, aangezien we de AIVD aanzienlijke bevoegdheden geven om onze veiligheid te garanderen. Door inzicht in de resultaten van de AIVD te verkrijgen, kunnen we enigszins beoordelen hoe de dienst met die bevoegdheden is omgegaan. Daarnaast kan met die bevoegdheden echter ook onze vrijheid in het geding komen. Een reden te meer voor zoveel mogelijk transparantie. Dat vereist een ondubbelzinnig jaarverslag. Voor zover de AIVD de ambiguïteit niet bewust in het jaarverslag heeft verwerkt, adviseer ik om een taalkundige naar het concept-document te laten kijken en om intern de betekenis van de gebruikte zinnen en woorden te bediscussiëren.

Zoals gezegd werd de grootste dreiging in 2020, het jihadisme, enigszins onderdrukt door de coronamaatregelen. Zodra op enig moment de voornaamste maatregelen worden opgeheven, zal de AIVD meteen weer waakzaam moeten zijn. Rechtsextremisme en linksextremisme zijn in Nederland marginaal en gefragmenteerd, maar waar ze opdoemen moet de AIVD net zo alert zijn. Datzelfde geldt voor ideologieloos extremisme tegen ons samenlevingssysteem.