Complotextremisme is in opkomst, waarschuwt D66-leider Sigrid Kaag. Maar de grootte van die beweging hebben Kaag en de gevestigde politieke orde zelf in de hand, schrijft historicus Gert Jan Geling op EW Podium.
D66-leider Sigrid Kaag werpt zich op als aanvoerder in de strijd tegen toenemend rechtsextremisme en complotextremisme. In een speech ter aftrap van het politieke seizoen verwees ze uitgebreid naar de recente bestorming van politieke instellingen in Brasilia. Net als de bestorming van het Amerikaanse Congres twee jaar eerder, was die het gevolg van een menigte die sterk geloofde in een extreemrechtse leider en in een complot dat de verkiezingen gestolen zijn.
Rechts-extremisme en complotextremisme zijn in opkomst en bedreigen onze democratie. Kaag en de haren leggen de schuld vooral bij extreemrechtse politici, die haat en polarisatie aanwakkeren. En bij de techreuzen, die hun boodschap verspreiden. Maar ze mag voor een voedingsbodem eerder kijken naar zichzelf, evenals naar het bredere functioneren van politiek en overheid.
Opkomst complotextremisme valt te begrijpen
Een korte opsomming. De grootste crisis sinds de oorlog, met soms onbegrijpelijk en ondoorzichtig overheidsoptreden. De toeslagenaffaire. Gebrek aan een nieuwe bestuurscultuur. Een systematisch liegende premier die in het zadel wordt gehouden. Gierende inflatie en prijsstijgingen. Steeds minder mensen die het hoofd boven water houden, terwijl grote bedrijven gigantische winsten maken. Ongekend hoge migratiecijfers, in een tijd van schrijnende woningentekorten. En een politiek en overheid die historisch lage vertrouwenscijfers scoren.
We kunnen gemakkelijk wijzen naar politici die de resulterende onvrede uitbuiten. Maar we moeten ook kritisch kijken naar de politiek en de overheid, die deze voedingsbodem voor maatschappelijke onvrede zelf hebben gecreëerd.
Niet voor niets is complotdenken sterk aanwezig in samenlevingen met een erg laag vertrouwen van burgers in de politiek, overheid en andere instituties. Dit komt door politici die volgens burgers niet in de politiek zitten voor het algemene belang, maar vooral voor zichzelf. Door niet-transparante overheden, die geregeld ondemocratisch handelen en soms zelfs burgers in hun systeem vermorzelen. Complotdenken woekert in een breed klimaat van wederzijds wantrouwen. In Nederland is het complotdenken de afgelopen jaren sterk aangewakkerd door de coronacrisis, evenals door onbetrouwbaar handelen door de politiek en overheid.
Lees ook: Polarisatie komt van twee kanten
Complotdenken wordt ook gevoed door polarisatie, een fenomeen dat altijd twee kampen nodig heeft. Sigrid Kaag en de haren scharen zichzelf graag aan de goede kant van de geschiedenis, die tegen polarisatie is. Het redelijke midden. Niets is minder waar. De afgelopen twintig jaar vormden links-liberalen en rechts-populisten uiterste polen in de polarisatie. D66 profiteerde hiervan, net als FVD en PVV.
Een niet te onderschatten motivatie voor veel rechtspopulisten en complotdenkers: dat ze zich kunnen afzetten tegen kosmopolitische links-liberalen. Tegen mensen die het zelf in alle opzichten goed hebben, maar continu met het vingertje wapperen naar iedereen die in hun ogen niet deugt. Mensen die intussen geen oog hebben voor de oorzaken van bepaalde vormen van onvrede in de samenleving.
De valse redelijkheid van links-liberalen
In plaats van dat links-liberalen de noden van deze mensen serieus nemen, maken zij hen uit voor populist en racist. En wie zijn vervolgens de grote uitdagers van die zichzelf zo redelijk achtende links-liberale elite? Juist: de rechtspopulisten en complotdenkers. Neem het hen maar kwalijk.
Lees ook van Roelof Bouwman: D66 is een extremistische partij geworden
Tel daarbij op de steeds grotere afstand tussen overheid en burger. De steeds grotere kloof tussen centrum en periferie. Het toenemende corporatisme, waarbij de invloed van supranationale organisaties, grote bedrijven en ngo’s groter wordt en de invloed van de democratie en gewone burgers steeds kleiner. Rechters die steeds meer op de stoel van politici zitten. Vormen van inspraak, zoals het referendum, die van burgers afgepakt worden. Een clusterfuck in wording. Het fundament onder onze democratie stort in, zonder dat complotdenkers en extreemrechtse politici hier enige moeite voor hoeven te doen.
Betrouwbare politiek en overheid geven complotextremisme geen kans
Kim Putters, voorzitter van de Sociaal Economische Raad, verwoordde het onlangs goed in Buitenhof. Alle discussies over vertrouwen in instituties, waarmee de bestormingen in Washington en Brasilia direct samenhangen, komen hierop neer: politiek en overheid moeten betrouwbaar zijn in wat ze zeggen, adviseren en beslissen. Zo niet, dan is het niet gek dat burgers zich van deze instituties afkeren en in de armen van onfrisse figuren en opvattingen belanden.
Sigrid Kaag en de haren kunnen hun strijd tegen het extremisme beter richten op henzelf. De links-liberale elite, de gevestigde politieke orde en de overheid moeten reflecteren op hun eigen denken en handelen, en het roer omgooien. Alleen dan is het in de nabije toekomst mogelijk om rechtsextremisten en complotextremisten de wind uit de zeilen te nemen.