Het neoliberalisme heeft in de afgelopen decennia wel degelijk negatieve uitwerkingen gehad. Erkenning van dat gegeven betekent nog geen verwerping van kapitalisme of marktwerking. Markt en staat kunnen niet zonder elkaar, betoogt Teun Toonen op EW Podium.
Teun Toonen (1999) is masterstudent Politieke Economie en Filosofie van Cultuur en Bestuur. Tijdens zijn bachelor politicologie volgde hij een minor Oost-Europa studies in Praag. Teun liep eerder stage bij EW en schrijft geregeld over politiek-filosofische onderwerpen en over de ontwikkelingen in de voormalige Sovjet-Unie.
EW Podium publiceert opinies van (vooral jonge) schrijvers, die vanuit eigen onderzoek of werkervaring bijdragen aan het debat. De artikelen reflecteren niet noodzakelijkerwijs de opvatting van de redactie.
Alsof kritiek op een taaie biefstuk van de slager meteen een oproep tot vegetarisme is. Zo leest het betoog van Gerry van der List over het ‘geklaag over neoliberalisme’, het EW-coververhaal van 4 maart.
Er zijn vast enkele critici van het neoliberalisme, in de links-radicale hoek, die het kapitalisme zien als kwalijke oorzaak van al het leed in de wereld en pleiten voor een socialistisch gestuurde economie. Maar het gros van de mensen die negatieve uitwerkingen van het neoliberalisme benoemen, ziet de socialistische heilstaat echt niet als vervangende oplossing. De vermeende discussie tussen neoliberalen en socialisten is daarmee op z’n best een relikwie uit de (oude) Koude Oorlog.
Neoliberalisme is een omstreden term
Het klopt dat neoliberalisme vaak gebruikt is als een verbaal politiek steekwapen van links. Soms was dat gegrond, soms ook niet. Neoliberalisme is een omstreden term geworden, die als een containerbegrip is gaan dienen voor alle negatieve uitwerkingen van ‘de markt’ en daarmee losgezongen raakte van zijn oorsprong. Maar dit geldt voor meerdere begrippen in onze gepolariseerde maatschappij. Ook ‘woke’ roept een spookbeeld op, vaak juist aan de rechterkant van het politieke spectrum, dat niet altijd recht doet aan de oorsprong van het begrip. Dit betekent niet dat kritiek op wat voor woke moet doorgaan, onterecht is. Net zoals de kritiek op het neoliberalisme echt niet altijd ongegrond is.
Lees het omslagverhaal terug: Lang leve de vrije markt! Waarom het geklaag over het neoliberalisme kortzichtig is
Neoliberalisme heeft, als ‘onzichtbare ideologie’, zoals historicus en politicoloog Wiek van Gemert het mooi verwoordt in zijn gelijknamige boek, namelijk wel degelijk invloed gehad op de inrichting van de Nederlandse maatschappij in brede zin. Als gevolg van de economische tegenspoed en de onhoudbare verzorgingsstaat van de jaren zeventig, ging de overheid zich bezinnen op haar rol en de inrichting van economie en samenleving. Vanaf de jaren tachtig trok zij zich niet alleen meer terug en gaf meer ruimte aan de markt (het klassieke economische liberalisme), de overheid ging zichzelf ook in meer zakelijke en bedrijfsmatige termen opvatten, waarbij de markt actief werd gefaciliteerd en allerlei overheidstaken in het kader van efficiëntie werden afgestoten (wezenlijke kenmerken van het neoliberalisme).
De overheid werd management, zelfredzaamheid het dogma
De overheid kreeg zodoende een managementfunctie en de maatschappij werd volgens een rationele en zakelijke logica ingericht, conform marktprincipes. De vrijheid van het autonome individu en het belang van zelfredzaamheid stonden daarbij centraal en vloeiden eerder voort uit de zelfontplooiingsgedachte van de jaren zestig dan dat zij daar haaks op staan, zoals Van der List betoogt.
De nieuwe staatsopvatting zorgde tot aan de financiële crisis van 2008 voor een florerende economie. Maar de veelgehoorde klacht de laatste jaren dat de menselijke maat uit het oog is verloren, valt niet los te zien van het pragmatische efficiëntiedenken van de afgelopen decennia.
Lees ook deze column van Gerry van der List: Absurdistisch geklaag over het neoliberalisme
De inrichting van belangrijke sectoren als het onderwijs, de zorg en huisvesting volgens marktprincipes bracht namelijk ook negatieve gevolgen met zich. Zo zijn de uit hun voegen barstende universiteiten het gevolg van een op groei en winst gerichte internationale strategie, die paste binnen de neoliberale tijdgeest. De grootschaligheid is de kwaliteit van onderwijs allerminst ten goede gekomen, met onder meer uitpuilende collegezalen, weinig persoonlijk contact tussen docent en student en een over het algemeen dalend niveau van colleges door verengelsing.
Pleidooi voor sterkere overheid is nog geen socialistische coup
Ook de sluiting van ziekenhuizen, zoals het Slotervaartziekenhuis en de IJsselmeerziekenhuizen, en het huidige personeelstekort in de zorg staan niet los van negatieve consequenties van marktwerkingsprincipes. Hetzelfde geldt voor de woningnood. Een pleidooi voor een sterkere rol van de overheid in dit verband betekent echter nog niet een socialistische overheidscoup.
Lees meer over Wandel durch Handel: Poetin schiet ook het Duitse zelfbeeld kapot
Ook op internationaal gebied werd een zekere neoliberale logica dominant. Noem het neoliberale globalisering, economische integratie of Wandel durch Handel – feit is dat de verwachtingen van Europese leiders van liberaal-economische marktprincipes te hoog en naïef waren en ten koste gingen van realistische geopolitieke principes. Met alle actuele negatieve gevolgen van dien.
Lofzang op vrije markt behoeft enkele belangrijke nuances
De door Van der List genoemde Asian Tigers, die in de jaren negentig een ongekend snelle economische groei doormaakten, danken veel aan de openstelling van hun economie aan de vrije markt, maar dit ging niet zonder enkele belangrijke protectionistische staatsmaatregelen in het exportbeleid.
Een ongebreidelde lofzang op de vrije markt biedt dus wellicht een welkom tegenwicht in het eenzijdige huidige politiek-maatschappelijke debat, maar kan niet zonder enkele belangrijke nuanceringen. Niet voor niets toont politiek-economisch onderzoek al jaren aan dat de meest ontwikkelde economieën ter wereld over het algemeen de hoogste overheidsuitgaven hebben. Ook na de omarming van het neoliberale efficiëntiedenken in Nederland stegen paradoxaal genoeg de overheidsuitgaven.
Populisme: sterke behoefte aan hernieuwde politieke regie
Er bestaat een sterke correlatie tussen de grootte van de overheid en de welvaart van een land. Niet verwonderlijk gezien het feit dat een neoliberale maatschappij binnen een geglobaliseerde wereldeconomie ook verliezers kent, waarmee de roep om compensatie van een sterke staat groter wordt. Het is tevens de economische verklaring voor de opkomst van het populisme in de afgelopen decennia: de sterke behoefte aan hernieuwde politieke regie.
Met andere woorden: de vrije markt en de staat kunnen niet zonder elkaar en zouden dan ook minder als tegenstellingen en meer als complementair aan elkaar moeten worden opgevat. Kritiek op het feit dat marktwerking op sommige terreinen is doorgeschoten, betekent geen kritiek op marktwerking an sich, net zomin als kritiek op het functioneren van de staat op een bepaald gebied haar verwerping betekent.