We zijn vrijheid als eindpunt gaan beschouwen. De keerzijde: we staan er alleen voor. Liberale partijen moeten met een nieuw verhaal komen, schrijft theoloog en kandidaat-senator voor D66 Joost Röselaers op EW Podium.
Hartstochtelijk liberaal, zo voel ik mij. In geloof en politiek. Het liberalisme is een traditie waarin ik mij thuis voel. Voor mij vormt vrijheid de kern van het bijbelse gedachtegoed. Mozes ging met zijn volk vanuit de slavernij op weg naar het beloofde land van de vrijheid. Jezus bevrijdde mensen tot volwaardige wezens.
In de politiek van de afgelopen eeuw bevrijdden liberalen het individu van dikwijls onderdrukkende, paternaliserende instituties en gewoontes. Dat is een beweging om trots op te zijn. We zijn vrijer dan ooit. Vrij om keuzes te maken. Om te doen wat we willen. Om te gaan en staan waar wij willen. Is het beloofde land daarmee binnen handbereik? Dat is maar de vraag.
Liberalen zijn vrijheid als het eindpunt gaan zien
Het is tijd voor een kritische zelfreflectie. Want gelukkiger zijn we er niet op geworden. Dat is een stelling (die ik deel) van psychiater Esther van Fenema, in haar boek Het verlaten individu. Waarom voelen wij ons zo leeg? (2022). De keerzijde van de ongekende vrijheid is een groot gevoel van verlatenheid. We staan er alleen voor. Want er is geen narratief meer dat ons bindt. We ervaren geen solidariteit meer.
Van Fenema’s analyse sluit aan bij mijn grote kritiekpunt op de recente ontwikkelingen binnen het liberalisme. We zijn vrijheid als het eindpunt gaan beschouwen. Voor mij is vrijheid echter het beginpunt. We zijn vrij, maar waartoe? Liberalen zijn halverwege. Bevrijding is de ene helft van het verhaal. Dat is een grote verworvenheid. Maar je mag het daar niet bij laten.
Liberalisme is niet zomaar ‘vrijheid, blijheid’
Niet iedereen kan zo veel vrijheid aan, en niet iedereen wil zo veel vrijheid. Een enkelzijdig begrip van het begrip vrijheid geeft ruimte aan een gevoel van ‘vrijheid, blijheid’. We zijn vrij om te vliegen waarheen we maar willen en om volop te consumeren. We zijn de aarde ermee aan het verwoesten. En elkaar. Want we voelen ons alleen nog maar verwant met mensen die op ons lijken. Degenen die verder van ons afstaan, zien we al snel als boeren of onnozelen.
Vrijheid is belangrijk, maar op vrijheid alleen kun je geen samenleving bouwen. Dan wordt het ieder voor zich. Wij tegen hen. Wij tegenover de aarde. Dat is een doodlopende weg. Met een nauwe definitie doet het liberalisme zichzelf tekort. Het wordt tijd om te herbronnen.
Vrijheid gaat hand in hand met verantwoordelijkheid
Er zit een grote rijkdom in de bronnen van het liberalisme die we nodig weer moeten ontdekken. De eerste liberaal was Paulus, die, heel revolutionair, beweerde dat elk mens ertoe doet, of je nou vrij of slaaf bent, jood of heiden. Tijdens de Verlichting werd dit basisbeginsel verder uitgewerkt. Liberalisme werd door Paulus en in de Verlichting in één adem genoemd met verantwoordelijkheid. Vrijheid is geen zelfgenoegzaam gegeven, maar een oproep om je vanuit de vrijheid in te zetten voor een ander. Je bent solidair omdat je de ander ook een vrij leven toewenst. Een leven vrij van schulden, van achterstand en van moderne vormen van slavernij. Dat proces dat altijd doorgaat.
Uit het begrip vrijheid spreekt een sterk appèl om je nooit neer te leggen bij de status quo. Mozes ging op weg naar het beloofde land van de vrijheid. Dat land bepaalde zijn koers, als een stip op de horizon. Het land zou hij zelf nooit bereiken. Een onhaalbaar ideaal. Maar zonder idealen kan ook de liberaal niet leven. Idealen motiveren ons. Ze wakkeren ons aan. Ze behoeden ons voor zelfgenoegzaamheid.
Liberale partijen moeten komen met een nieuw narratief
De grote vragen en crises van deze tijd, die soms de oorzaak zijn van een doorgeschoten vrijheidsdenken, vragen om een nieuw narratief. Om een nieuw verhaal dat ons met elkaar verbindt en ons gevoel van solidariteit versterkt. Het liberalisme heeft het in zich om de juiste oplossingen te bieden. Een betere toekomst, zo is mijn overtuiging, is en blijft liberaal. Maar dan wel in de juiste zin van het woord.
Het is de hoogste tijd dat liberale partijen – ik denk aan VVD, D66 en GroenLinks – vanuit hun wortels en overtuigingen de bevrijde mens bij de hand neemt en op elkaar betrekt. Anders dreigen wij aan de goden te worden overgeleverd.