Hoe moslims mij minder naïef maakten over de islam

Zoals altijd begin mei, is ook deze week weer veel gepraat over vrijheid en tolerantie. In een artikel voor EW Podium onderzoekt kunstenaar Johannes Hogenbrink hoe zijn eigen ideeën over vrijheid en tolerantie zijn veranderd. Van de moord op regisseur/columnist Theo van Gogh tot de hetze vandaag de dag tegen schrijfster Lale Gül: zijn ervaringen met het gedrag van bepaalde moslims maakten hem minder naïef over de islam.

Met acht kogels in zijn zware lijf, een doorgesneden keel en een kapmes in zijn borst tot op zijn ruggengraat, pruttelde Theo van Gogh zijn laatste woorden: ‘Genade! We kunnen er toch over praten?’ Het was een frisse novemberochtend in 2004, Mohammed Bouyeri topte zijn slachtpartij af door een doodsbedreiging aan Tweede Kamerlid Ayaan Hirsi Ali (VVD) met een mes vast te prikken op Theo’s lijk. En ik maakte een schilderij.

De Moslima van Vermeer was een aanklacht tegen de anti-islamitische sentimenten die toen de kop opstaken. De islam was helemaal geen bedreiging voor de Nederlandse cultuur, zo vond ik, maar juist een verrijking! Bouyeri was gewoon een gevaarlijke gek. Tolerantie en de integratie van andere culturen was juíst oer-Nederlands, en dat moesten we vooral omarmen. Om dat punt te verbeelden, schilderde ik een moslima in de oud-Hollandse traditie van Johannes Vermeer. Inmiddels ben ik toch wat minder naïef geworden…

Deense cartoonrellen als keerpunt

De omslag kwam bij mij pas twee jaar later, in 2006. De islamitische wereld stond op zijn kop doordat een Deense krant enkele Mohammed-cartoons had gepubliceerd. Ook in Amsterdam werd een demonstratie aangekondigd. In tegenstelling tot alle moord en brand schreeuwende haat-baarden die we in de media zagen, zou deze demonstratie juist vreedzaam verlopen, zo werd breed verkondigd. Ik vond dat een uitstekend voornemen en ging er als aspirant-filmmaker naartoe. Al die bevooroordeelde media zou ik weleens laten zien dat het ook anders kon!

Mijn filmpje (zie hieronder) kreeg de twijfelachtige titel ‘Kan niet / kan wel’ omdat ik totaal gedesillusioneerd was door de dubbele moraal die ik daar aantrof. Alle moslims die ik sprak, eisten respect voor hun profeet, maar toonden tegelijkertijd begrip voor de doodsbedreigingen. Hoe konden mensen niet inzien dat je onmogelijk respect kan eisen zonder het zelf ook te tonen? Waarom zagen ze niet dat islamitische cartoons over Joden hetzelfde zijn als westerse cartoons over Mohammed? Het ergste was nog hoe een imam met een rode baard − die ik helaas niet mocht filmen − kalm uiteenzette dat Mohammed Bouyeri keurig volgens de islamitische wetten had gehandeld, alleen niet de juiste religieuze status had gehad om zijn rituele slachtpartij te mogen uitvoeren. Ik sloeg stijl achterover. Had ik dat wel gefilmd, dan was het een nationale rel geworden – en dat wist hij.

Lees verder onder de video

Lale Gül en het concept ‘vrijheid’

Dit alles was negen jaar voor de moordaanslag op de redactie van het satirische blad Charlie Hebdo, en vijftien jaar voordat ik (onlangs) mijn eigen islamkritische cartoon publiceerde over het boek van Lale Gül, die nu ondergedoken zit na een stroom doodsbedreigingen. Op sociale media vroeg ik laatst aan jonge moslims of ze Güls verhaal konden herkennen.

Niemand ontkende het, maar allemaal vonden ze de bagger die ze over zich krijgt uitgestort haar eigen schuld. Binnen een paar uur werd het topic verwijderd wegens oververhitte reacties. Het lijkt wel alsof we echt geen stap verder zijn gekomen. Maar het concept van ‘vrijheid’ blijkt niet alleen moeilijk te behappen voor mensen die zich vastbijten in een religie, ook moderne politici hebben er verbazingwekkend veel moeite mee…

Vrijheid eindigt bij andermans onvrijheid

‘De vrijheid van de één eindigt waar de vrijheid van de ander begint’, dat is een universeel liberaal principe. Nota bene de Partij Voor de Vrijheid wil die vrijheid van anderen juist flink inperken. Geert Wilders’ gedroomde verbod op de Koran is grondwettelijk onmogelijk omdat het discrimineert op basis van godsdienst. Je kunt gelovigen hun religie niet ontnemen, zonder over die principiële grens van persoonlijke vrijheid te gaan. Dus natuurlijk moeten moslima’s gewoon een hoofddoek kunnen dragen wanneer ze dat zelf willen. Maar ze moeten die ook weer kunnen afdoen zonder angst voor eerwraak.

De politieke partij BIJ1 zou opkomen voor de rechten van de onderdrukte gekleurde burger, maar over de talloze Turkse vrouwen die het verhaal van Lale Gül beamen, blijft ze oorverdovend stil. Als tegenstrijdig symbool is de hoofddoek immers een heikel punt. Maar BIJ1 verwerpt alles wat door gemarginaliseerde groepen als kwetsend kan worden beschouwd, en doet legitieme islamkritiek te vaak af als ‘islamofobie’. Het werkt als een stok in de spaken van het debat. Het oplossen van gevoelige maatschappelijke kwesties vereist dat ze openlijk moeten kunnen worden aangekaart, zonder alleen al daarvoor te worden verketterd.

Ook standpunten die sommige mensen kwetsen, vallen onder de vrijheid van meningsuiting. Iedereen kan immers vrij kiezen om ze van een weerwoord te voorzien, of om ze gewoon te negeren. In een volwassen debat is het nemen van aanstoot geen valide tegenargument, maar een zwaktebod. Doodsbedreigingen en geweld, maar ook groepsdwang en indoctrinatie, en het verbieden van bepaalde boeken of kleding, zijn daarentegen duidelijk wél een aantasting van andermans vrijheid. Is die grens echt zo moeilijk te begrijpen…?

Pioniersland Nederland mag intolerantie niet tolereren

Nederland was een pioniersland door onder meer het homohuwelijk en de euthanasie- en abortuswetgeving. Persoonlijke keuzevrijheid werd hier belangrijker geacht dan religieuze dogma’s. Nu staan andere liberale verworvenheden, persvrijheid en het gelijkwaardigheidsbeginsel duidelijk onder druk. Opnieuw is religieuze onverdraagzaamheid echt een deel van het probleem, net als sluimerend racisme.

Geert Wilders (PVV) en Sylvana Simons (BIJ1) hebben eigenlijk hetzelfde doel: een samenleving waarin iedereen een beetje normaal doet tegen elkaar. Dat is in principe ook het ideaal achter mijn schilderij De Moslima van Vermeer uit de tijd van de moord op Theo van Gogh. Maar een vrije, open, tolerante, multiculturele samenleving betekent ook intolerant zijn jegens intolerantie. We moeten echt elkaars én onze eigen ideeën heel nauwgezet gaan beschouwen in het licht van dat universele principe van vrijheid.