De oorlog in Oekraïne is een gevaar voor de wereldvrede. Religie kan helpen om vrede te stichten. Het is tijd voor een nieuwe, religieuze ‘grass-roots’ vredesbeweging, schrijven historicus Simon Polinder en psychiater Bart van den Brink op EW Podium.
Hoe ga je ermee om als een situatie complex wordt, uit de hand loopt of escaleert? Het is een vraag die ons beiden professioneel fascineert. Vandaar dat we met meer dan grote belangstelling de ontwikkelingen volgen sinds Rusland ten strijde trok tegen buurland Oekraïne. Vanuit ons onderzoek stellen we daarbij de vraag: welke rol spelen religie en geloof hierin? Kan religie een dergelijke escalatie voorkomen of bijdragen aan de oplossing? Wij denken dat het tijd is om de aandacht te richten op de religieuze vredesbewegingen.
Dr. Simon Polinder (1983, links op de foto) is postdoctoraal onderzoeker religie en veiligheid bij de afdeling geschiedenis van de internationale betrekkingen aan de Universiteit Utrecht.
Drs. Bart van den Brink (1981) is psychiater en onderzoeker bij de Vrije Universiteit Amsterdam en het Kennisinstituut christelijke ggz; hij schrijft dit artikel op persoonlijke titel.
EW Podium publiceert opinies van jonge schrijvers, die vanuit eigen onderzoek of werkervaring bijdragen aan het debat. De artikelen reflecteren niet noodzakelijkerwijs de opvatting van de redactie.
De wereldvrede staat op het spel door groepsdenken
De oorlog tussen Rusland en Oekraïne is geen regionaal conflict. Gaandeweg raken steeds meer landen bij het conflict betrokken. Er staat namelijk ook het nodige op het spel. Er zijn al diverse analyses verschenen over de oorzaken van de inval van Rusland, de rol van religie en het nietsontziend geweld. Vanuit psychologische vakliteratuur kan hierover het volgende worden gezegd.
Elke groep, natie of volk ontwikkelt een eigen identiteit met een eigen geschiedenis en waarden. Daar is op zich niets mis mee, maar dit kan zich ook op een verkeerde manier ontwikkelen. Dan is er sprake van een ‘gekozen trauma’. Een volk kan zich gaan identificeren met onrecht of kwaad dat hem is aangedaan. Dit trauma wordt herhaald ‘herbeleefd’ in verhalen en rituelen. Dit gaat vaak gepaard met een ‘gekozen glorie’, met als kern herinneringen aan welverdiend verkregen overwinningen over de ander. Deze herinneringen wekken gevoelens en gedachten op, en zetten aan tot actie. Er kan een krachtige impuls ontstaan om het gezamenlijk ervaren onrecht opnieuw te beleven én recht te zetten. De overtuigingen en bijbehorende verontwaardiging versterken elkaar en stuwen toe naar gewelddadige acties waarbij het hele volk wordt gemobiliseerd. Er ontstaat gemakkelijk een cultuur van wreedheid, waarbij personen zonder pardon doen waartoe de groep hen beweegt, en steeds minder individuele verantwoordelijkheid ervaren.
Het polariserende gevaar van het geloof
Geloofsovertuigingen of geloofsgemeenschappen kunnen in een dergelijk situatie ‘totaliseren’ en geweld aanjagen. Toewijding aan hoge geloofsidealen kan zo gaan functioneren dat het alle andere gezichtspunten uitsluit en verkettert. Er moet een zuivere, goede groep komen, alle onreinheid moet worden uitgebannen. En die onreinheid, dat kwaad, dat is die ander, dat andere volk of die andere etnische groep. Diens bloed moet vloeien om de zuiverheid van het eigen volk te herstellen.
Lees ook op EW Podium: Privileges van gelovigen zijn onterecht
Het is niet moeilijk om bovenstaande in te vullen voor de huidige oorlogssituatie van Rusland en Oekraïne. Denk aan het narratief van de bedreiging door de NAVO, een territoriaal ideaal naar voorbeeld van tsaar Peter de Grote, de verwijzingen naar de decadente seksuele moraal in het Westen, de barbaarse slachtingen in onder meer Bucha, en de wijze waarop de leiding van de Russisch-Orthodoxe Kerk zich opstelt ten aanzien van de oorlog.
Kan religie nog iets goeds doen in vredesnaam?
Jazeker. Wij zien ten minste drie rollen voor religie in het werken aan vrede en pleiten voor een religieuze grassroots-beweging.
Het is een groot risico voor religieuze groeperingen om zich met conflicten te bemoeien, omdat partijen er alles aan zullen doen om religie voor hun karretje te spannen. De verleiding is mee te gaan in de gebruikte machtsmiddelen en retoriek. Een grotere verleiding is echter om afwezig te blijven en daarmee in naam schone handen te houden. Een middenweg is om goed geïnformeerd met respect voor de eigenheid van het politieke en het militaire domein zich te verhouden tot de gevolgde strategie en koers. Eigenstandig invloed uitoefenen, met ruimte om een afwijkende visie te hebben en te houden.
Op de vrede voorbereiden
Dat betekent niet altijd dat religies geweldsuitoefening door de staat afwijzen. Er zijn meer mogelijkheden zoals geweld begrenzen, normeren of limiteren. Bij deze – wat je zou kunnen noemen koninklijke – rol van religie hoort ook regeren door vooruitzien. De onlangs overleden diplomaat Edy Korthals Altes noemde dat: als je vrede wilt, moet je je daadwerkelijk op de vrede voorbereiden. Dat betekent dat er tijdens oorlog, maar vooral ook in vredestijd moet worden gewerkt aan vrede binnen en tussen landen: in de samenleving, in gezinnen, op de scholen, en in moskeeën, synagogen, kerken en andere gebedshuizen.
Lees ook de column van Gerry van der List: Hoe spiritualiteit een samenleving ontwricht
Religies zijn als geen ander in staat alternatieve gezichtswijzen en handelswijzen aan te reiken, om verder te kijken of dieper te zien. Religie heeft, volgens de voormalige Britse opperrabbijn Jonathan Sacks, vanwege haar geloof in een transcendent wezen, het diepe besef dat er een partij is die volmaakt boven conflicten staat. Daarmee is elke idee dat de ander het absolute kwaad is of jijzelf het absolute goed onmogelijk. Dit is in oorlogstijd een impopulaire boodschap, passend bij de profetische rol van religie. Het is een noodzakelijke boodschap om te voorkomen dat partijen een spiegelbeeld van elkaar vormen en het conflict op die manier verder escaleert en zelfrechtvaardiging oneindige proporties aanneemt.
Als laatste kan religie – in haar priesterlijke rol – nood lenigen en leed verzachten door aan te sporen tot en bij te dragen aan de opvang van vluchtelingen, het leveren van noodhulp en bieden van hoop. Vanuit de humanitaire sector en de ontwikkelingscontext weten we dat juist in conflictsituaties religies vaak de infrastructuur en de mentaliteit hebben om snel hulp te bieden.
Nieuw momentum voor religieuze vredesbeweging
Door de jarenlange relatieve stabiliteit en de afwezigheid van oorlog is de link tussen de religies en de vredesbeweging niet heel sterk meer in Nederland. Vrede leek immers vanzelfsprekend. Door de oorlog in Oekraïne is aan dat besef een einde gekomen. Onze kinderen zullen in een andere wereld opgroeien dan wij. Hebben zij de instrumenten en vaardigheden om aan vrede te bouwen en conflicten op te lossen? Hoe ziet dat er dan uit?
Om dicht bij huis en concreet te beginnen: religie kan mensen bewegen, en infrastructuur en inspiratie bieden, om concreet te helpen bij opvang van vluchtelingen. Religie kan ook mobiliseren tot bijvoorbeeld protestmarsen, of geweldloos verzet, zoals PAX dit deed en doet.
Religie kan een nieuwe dimensie openen in een verscheurde werkelijkheid. Het baant de weg voor gebed, en brengt een boodschap van liefde ook in situaties waarin dit naar de menselijke maat onmogelijk is geworden, zoals in het voorbeeld van Corrie ten Boom. Religie kan helpen om scherp naar conflicten te kijken en bestaande realpolitieke analyses te complementeren of te corrigeren. Het kan mensen aansporen om een dialoog aan te gaan over de grenzen heen.
Reageren op het kwaad door goed te doen
Religie kan een weg wijzen om een standpunt in te nemen. Zij kan ook helpen om te gaan met onzekerheid en gebrokenheid. Veel hiervan kan misschien niet leiden tot het beëindigen van de oorlog. Maar het beweegt ons wel om het kwade te overwinnen door het goede. Het kwaad heeft niet het laatste woord, als je in reactie op het kwaad goed doet.
Alle religies hebben vrede als belangrijke waarde, zetten aan tot het zoeken van vrede, bieden regels voor samenleven in vrede, en kennen rituelen voor vergeving en verzoening. Wetenschappelijke literatuur en tal van beleidsrapporten laten zien dat en hoe religie behulpzaam kan zijn in het zoeken naar vrede. Christelijke bijdragen nemen hierin een belangrijke plaats in. Niet in het minst vanwege de centrale notie van verzoening en sociale gerechtigheid.
Als iedere gelovige, elke geloofsgemeenschap en elke religieuze organisatie zich ten doel stelt te werken aan vrede, dan komt er een ‘grass-roots’ beweging op gang. Geen van boven opgelegde of politiek bepaalde beweging, maar een beweging van onderop en van binnenuit. Zij kunnen daarin de samenleving tot voorbeeld zijn en deze hierin meenemen. Dan komt het koninkrijk van God niet met geweld of uiterlijke vertoon, maar is het al midden onder ons en binnen in ons.