Hoe 1984 werkelijkheid werd in Iran

Terwijl het Westen al stuntelend afdruipt in Afghanistan, verschijnt vandaag de debuutroman van Keyvan Shahbazi, die ons herinnert aan de teloorgang van Iran, het monsterlijke geweld van de islamisten en de hypocrisie van het Westen. Criminoloog Bart Collard las het boek voor EW Podium.

Vandaag verschijnt de autobiografische debuutroman van de Nederlands-Iraanse vluchteling Keyvan Shahbazi: De Amerikaan van Karadj. Het boek gaat over het leven van Shahbazi, in dit boek gepersonifieerd in Piruz Sabet, en speelt in de jaren zeventig en tachtig in Iran. Het boek past in een rijtje eerder verschenen verschrikkelijke verhalen over die tijd, zoals Brieven aan mijn folteraar van Houshang Asadi of September in Shiraz van Dalia Sofer. Hoewel Shahbazi’s humor regelmatig een glimlach op het gezicht van de lezer krijgt, is het een duister boek.

Islamitische Revolutie in Iran

Piruz groeide op tijdens de heerschappij van de Sjah. Hij had een matige verstandhouding met zijn ouders. Desondanks was Piruz’ leven niet slecht vergeleken met wat er zou komen. De Islamitische Revolutie veranderde alles. De gevolgen van die revolutie doen regelmatig denken aan scènes uit het boek 1984 van George Orwell. Direct na de revolutie heette het Farahpark het Lalehpark. Wat de Eisenhowerlaan heette, heet nu de Azadilaan. Alle foto’s van de Sjah moesten verdwijnen. Scholieren scheurden ze uit hun eigen en andermans boeken. Het was alsof de Sjah nooit had bestaan. De geschiedenis werd letterlijk herschreven.

Vrouwen moesten voortaan gesluierd door het leven. De chador werd de standaard. Ze moesten wijde kleding dragen. Er kwamen aparte jongens- en meisjesscholen. Mannen werd verboden zich ‘westers’ te kleden, bijvoorbeeld in een fleurig shirt of met stropdas. ‘Door er ongewassen, ongeschoren, in versleten kleren en verwaarloosd bij te lopen, liet je je revolutionaire overtuiging blijken.’ Letterlijk een terugkeer naar de tijd van de profeet Mohammed.

Zwaar geweld werd normaal

Universiteiten werden gesloten. Boeken uit de tijd van de Sjah moesten worden verbrand. Wie macht heeft, beheerst de taal en wie de taal beheerst, heeft macht. Kranten en televisie werden overgenomen door het regiem. Bij een demonstratie waar de revolutionairen van de groepering Al-Moragheboon, ‘die zich Hezbollah noemden’, een jong meisje doodden, berichtten de media later dat de vrome moslims niet konden voorkomen dat de ‘ongelovigen’ het meisje ‘met een steenslag tegen haar hoofd om het leven brachten’. Hezbollah, de partij van God, was ‘vastberaden een einde te maken aan hun satanische activiteiten in ons islamitisch vaderland’.

Zwaar geweld werd ‘normaal’ in het publieke domein. Dagenlang werd het naakte lichaam van een politieman opgehangen op het centrale plein van Karadj. Aan zijn penis werd een touw gehangen waaraan het publiek mocht trekken. Kennelijk beleefden de mensen daar plezier aan. De voorpagina van de Keyhan toonde foto’s van geëxecuteerde hoogwaardigheidsbekleders uit de tijd van de Sjah. Het nieuws toonde opgehangen mensen en beelden van martelingen. Kinderen werden daarmee geconfronteerd met de consequenties van zich niet conformeren aan de ‘Islamitische Revolutie’. Iran was inderdaad onmiskenbaar veranderd.

In verzet en gevangenschap

Door de ruzies met zijn ouders versterkte Piruz’ band met zijn ‘linkse politiek actieve vrienden’. Zij waren tegen de onderdrukkende en gewelddadige acties van de islamisten. Toen er linkse jongeren door de revolutionairen werden geëxecuteerd, werd Piruz alerter. Hij besloot niet meer thuis te slapen en begroef zijn intellectuele boeken, teksten en cassettebanden. In 1981 was ‘het dagelijkse leven veranderd in een hel’. Piruz krijgt het verzoek om voor het verzet te komen werken. Daarmee stemt hij in. Vanaf dan ronselt hij mensen als verzetsstrijders.

Piruz wordt gearresteerd door de Revolutionare Garde. Bij binnenkomst in de kazerne wordt hij direct het slachtoffer van ernstig geweld en een schijnexecutie. Maar het wordt nog erger.

Piruz wordt ervan beschuldigd dat hij in dienst is van de ‘Amerikaanse en zionistische vijanden van de islam’. Met stroomkabels wordt er op zijn lijf geslagen terwijl hij geblinddoekt en vastgebonden is. Ebrahim Raísi, sinds augustus 2021 de president van Iran, leidt de ‘gesprekssessies’. Raísi zegt: ‘We gaan hier een mens van je maken.’ Kennelijk zag Raísi de gevangenen niet als mensen. Die dehumanisering legitimeerde grof geweld en executies. De wens om Piruz in een mens te veranderen, is een enge gedachte. Meende Raísi namens Allah te handelen? Allah is immers de enige die mensen kan ‘maken’.

Orwell in Iran

Ook de verhoren doen denken aan die uit Orwells 1984. Raísi vraagt Piruz naar een litteken op zijn knie. Wanneer Piruz uitlegt dat hij het heeft opgelopen toen hij uitgleed in de badkamer, volgen weer kabelslagen. Volgens Raísi moest hij het juiste antwoord geven: het was een kogelwond opgelopen tijdens een demonstratie. Uiteraard wist Raísi dat dit niet klopte, maar daar ging het niet om. Piruz moest bereid worden om elk gewenst antwoord te geven, zelfs als hij wist dat dat niet klopte. En daarna moest hij gaan geloven dat dat onjuiste antwoord het juiste antwoord was. Dan zou Piruz een mens worden. Het verhoor was kenmerkend voor het totalitarisme. Net als in Orwell’s verhoor: ‘2 + 2 = 5’, toch? Na het verhoor volgde weer een schijnexecutie.

Raísi, destijds revolutionair officier van justitie, leverde wekelijks dossiers over de gevangenen aan de geestelijke Soltani aan. Op basis van Raísi’s adviezen bepaalde Soltani welke gevangenen die week werden geëxecuteerd op de binnenplaats van de gevangenis. Piruz is getuige van executies – sommigen zeer sadistisch van aard – zelfs van vrienden. Eén van zijn vrienden, Javad, wordt meegenomen voor een executie, maar wordt in zijn bovenbeen geschoten. Even later volgt een schot in het andere been. Kort daarop een schot in de buik. Gedurende het roken van twee sigaretten volgen er kogels. Pas daarna volgt een schot door het hoofd. Piruz ziet deze verschrikkingen door een kleine opening in de voeg van de muur van zijn cel.

Moderne en ware moslims

Piruz is zich bewust van de moeilijke situatie van de moderne, of hervormingsgezinde, moslim in Iran in de jaren tachtig, hoewel er weinig veranderd lijkt te zijn in 2021. Over de revolutionairen denkt hij:

Ze noemen zich de ware moslims en hun religie noemen ze de zuivere mohammedaanse leer. Ze hebben letterlijk wel gelijk, daar valt niets tegenin te brengen. Zij zijn de ware moslims. Ze leven letterlijk het leven van hun Profeet Mohammad en zijn nakomelingen. Met de Koran in de hand voeren ze naar de letter de wetten van hun Allah uit. Dat kun je niet ontkennen. De rest van de bevolking denkt alleen maar dat ze moslim is. Ze fantaseren een religie bij elkaar naar hun dagelijkse behoefte.

Piruz’ ouders leggen de schuld van zijn gevangenschap niet bij de ideologie die ten grondslag ligt aan de revolutie, maar bij Piruz zelf. De jongen die niet wil toegeven aan de onderdrukking van het islamisme, wordt door zijn eigen ouders veroordeeld voor zijn verzet.

De Amerikaan van Karadj

Hoe moet het zijn geweest voor Shahbazi, de schrijver van deze realistische debuutroman? Na slachtoffer te zijn geworden van de vreselijke terreur van het regime van Khomeini, arriveerde hij in het Westen, waar islamisme door individuen, bedrijven, organisaties en media werd omarmd als een belangrijk cultureel goed.

De Amerikaan van Karadj is een levendig geschreven boek, waarbij de lezer wordt meegenomen naar Iran ten tijde van de Sjah én Khomeini. Het is een verhaal dat verteld moet worden. Dat geldt primair voor de ‘misdaden tegen de menselijkheid’ door Khomeini, Raísi, en vele andere revolutionairen. Het is triest te beseffen dat de horror in 1988 alleen maar erger werd toen Raísi voorzitter werd van de commissie des doods, die in slechts twee maanden tijd ‘naar schatting tussen de vijfduizend en dertigduizend politieke gevangenen’ liet vermoorden. Nog triester is het besef dat de situatie van revolutionair geweld in Iran nog steeds voortduurt. En dat de wereld relatief stil bleef toen dezelfde Raísi dit jaar president van Iran werd. De EU en Nederland stuurden zelfs afgevaardigden naar zijn inauguratie. Maar Shahbazi’s verhaal moet ook worden verteld voor de helden, opdat hun daden niet worden vergeten.

Shahbazi’s schrijfstijl geeft het boek filmische kwaliteiten. Dat maakt dat je telkens in tweestrijd komt. Misschien even het boek wegleggen na de zoveelste heftige scène? Nee, toch maar doorlezen! Maar telkens wanneer je beseft dat het een autobiografische roman is, stemt het boek ook triest. Op basis van de ontelbare optekeningen over de martelingen en executies in revolutionair Iran wisten we al wat er gebeurd is. Maar bij het lezen van het boek vraag je je telkens af: hoe kan dit ooit gebeurd zijn?