Nu de coronapandemie ten einde lijkt, is het tijd om vooruit te kijken. Wat is de sociale en psychologische schade van het virus? En hoe moeten we nu verder? Antropoloog Danielle Braun en psychiater Esther van Fenema geven in een artikel op EW Podium advies voor individu en samenleving.
Esther van Fenema (1970) is psychiater, columnist en schrijver. Danielle Braun (1968) is corporate antropoloog. Ze is expert op het gebied van organisatiecultuur en leiderschap.
Corona is (bijna) voorbij, na twee jaar waarin we hebben ervaren hoe belangrijk sociale verbinding, zingeving, routine en rituelen zijn. Kortom, hoe cruciaal het is om ‘gewoon’ mens te mogen zijn. Ook hebben we ondervonden hoe slecht angst, onzekerheid, dreiging, gebrek aan regie en autonomie voor onze soort zijn. Wij mensen leven het liefst in tribes, we huggen en dansen en als het spannend of verdrietig wordt, zoeken we instinctief de ander op om samen te rouwen of te schuilen. En juist dat kon niet in deze coronacrisis. En nu? Gewoon weer doorgaan? De draad oppakken? Of is dat te makkelijk? Over rouw, herstel en opnieuw verbinden.
Lees verder onder het kader
Esther van Fenema: als psychiater vraag ik altijd aan patiënten: ‘Waarom ben je juist nu depressief, angstig of verward?’ Het antwoord op deze ‘waarom nu’ vraag is sinds twee jaar bijna altijd gerelateerd aan corona. Bart was na een langdurige depressie net begonnen als vrijwilliger in de Kringloopwinkel. Door de maatregelen werd hij gedwongen om weer thuis te zitten. Hij was opnieuw eenzaam, had geen dagstructuur en de zinloosheid bekroop hem elke dag meer en meer. Ik zag hem, omdat hij suïcidaal was. Hij wilde niet zozeer dood, maar kon de eenzaamheid niet meer verdragen.
Sophie begon net aan haar studentenleven. Ze studeerde psychologie. Alles was online en ze zat in haar eentje op een studentenkamer in een stad waar ze niemand kende. Thuis wilde ze niet meer wonen, ze was blij dat ze eindelijk de nare sfeer kon ontvluchten. Maar door het isolement kreeg ze er paniekaanvallen voor terug en wist ze letterlijk niet waar ze het zoeken moest.
Stanley worstelde zijn hele leven al met psychische klachten, maar was desondanks in staat om succesvol ondernemer te zijn. Hij leidde een gedisciplineerd leven, waarin sport een belangrijke uitlaatklep voor hem was. Toen de sportscholen dicht moesten, begon hij meer te drinken en liet hij in zijn bedrijf steeds meer steken vallen. Hij was woedend op de overheid, omdat hij niet gevaccineerd wilde worden en zich in een hoek gedreven voelde. ‘Ze noemen me een wappie,’ zei hij met nauwelijks verholen woede. ‘En nu laat mijn familie me ook nog vallen. Van mij hoeft het zo niet meer.’
Danielle Braun: in de organisaties zie ik strubbelingen, irritaties, irrationeel gedoe en een hoop eenzaamheid. Een advocatenkantoor heeft moeite de jonge medewerkers binnen te houden. De oude garde snapt dat niet zo goed. De club stond altijd bekend om geweldige werksfeer, uitmuntende arbeidsvoorwaarden en een goed inwerkprogramma. De nieuwe advocaten die ik spreek, ervaren dat helemaal niet zo. Natascha is boos; ze werkt hier al een jaar en heeft de helft van haar collega’s nog nooit echt gesproken. Ze voelt zich leeg, uitgebuit en eenzaam.
Eventondernemer Andy die ik spreek over hoe het nu met hem gaat na de twee vreselijke jaren van onzekerheid, vertelt met tranen in zijn ogen dat hij elke nacht wakker ligt, omdat hij zijn 53-jarige conciërge die al 14 jaar bij hem werkte, heeft moeten ontslaan en die man is nu ziek geworden. Tegelijkertijd werkt hij zich nu he-le-maal te pletter, want hij gaat he-le-maal knallen. Zelf feest hij ook weer lekker na een 14-urige werkdag. Met een knipoog vertelt hij dat wat hulpmiddelen in pilvorm het nu goed doen. Een bestuurder van een zorgorganisatie op de Biblebelt vertelt hoe zijn artsen en verpleegkundigen in de COVID-golf echt zijn getraumatiseerd, en dat er nog steeds geen tijd is geweest om te rouwen en te herdenken. Het ziekteverzuim stijgt en de kloof tussen gevaccineerden en principieel ongevaccineerden is onoverbrugbaar.
Het coronavirus was een traumatische ervaring die mensen wereldwijd collectief hebben meegemaakt, maar voornamelijk in isolement hebben moeten verdragen. Een bekende afweerreactie bij traumatische gebeurtenissen die we eigenlijk te pijnlijk vinden, is om die weg te stoppen en ‘gewoon’ door te gaan met het leven. Ontkennen of heel erg feesten alsof er niets is gebeurd. Dempen van de pijn en er niet meer aan herinnerd willen worden.
Risico’s van gangbare verwerkingsmechanismen
Op korte termijn kan dat prettig zijn, maar op de lange termijn kleven er risico’s aan deze vorm van coping. De nare emoties komen onverwacht en ongecontroleerd naar boven, op momenten dat het niet goed uitkomt en je er geen grip op hebt. Je reageert heftiger, angstiger of met meer somberheid, op situaties die in het hier en nu misschien niet zozeer naar zijn, maar je wel doen denken aan de angst, onzekerheid, het isolement en het gebrek aan autonomie van toen.
Lees ook dit stuk van Esther van Fenema voor EW Podium over #MeToo: De werkelijkheid bestaat uit talloze tinten grijs
Bijvoorbeeld als iemand een afspraak afzegt, omdat hij of zij zich niet lekker voelt. Of dat je merkt dat je eigenlijk wel heel angstig en dociel reageert als de overheid waarschuwt voor bepaalde weersomstandigheden. Dat je voorzichtiger bent als jongere en er te makkelijk voor kiest om thuis te blijven in plaats van te gaan feesten. Of opeens uit je slof schiet tegen je baas die je een opdracht geeft, omdat er alwéér aan je autonomie wordt getoornd.
Sociaal verkeer onder hoogspanning
In groepsverband uit de afweer zich in symptomen als toegenomen agressie, korte lontjes, vreemde conflicten en spanningen, complotdenken of met eindeloze onderzoeken en rapporten op zoek gaan naar ’schuldigen’ van de pandemie. Afweer is makkelijker dan het erkennen van kwetsbaarheid als individu en samenleving. ‘Er moet iets of iemand verantwoordelijk zijn.’ We kunnen niet verdragen dat we gewoon pech hebben gehad en het deels misschien ook aan ons zelf te wijten hebben. Onze leefstijl die zich kenmerkt door veel rechten en weinig plichten als het gaat om de wereld om ons heen. Doorgeschoten maakbaarheidsdenken in plaats van respect voor de grillige wetten van de natuur.
‘Over tot de orde van de dag’ en ‘doe maar weer zo snel mogelijk normaal’ in plaats van gezonde rouw, uithuilen en samen herdenken, kunnen leiden tot suboptimale verwerking van trauma. Dat geldt zowel voor het individu alsook voor de samenleving als collectief. Uit de psychiatrie weten we dat onverwerkt trauma een negatieve invloed kan hebben op je dagelijks functioneren. Elke trigger die doet denken aan de nare ervaring van toen, activeert de notie van angst, schrik en gevaar. Je bent alert en continue op je hoede. De realiteit is continu bedreigend en dat maakt je prikkelbaar en vermoeid. Daarnaast ben je niet goed in staat om de realiteit van nu zuiver te beoordelen, omdat het verleden resoneert en het hier en nu troebleert.
Meer over dit onderwerp: Hoe het kinderen verging op mentaal vlak tijdens de pandemie
Hoe verwerken we deze nare periode?
De wachtlijsten in de GGZ worden steeds langer en goede mentale hulp is schaars. Mentale klachten, zoals angst, somberheid, suïcidaliteit en agressie nemen toe. Arbeidsparticipatie en deelname aan het sociale verkeer nemen af, organisaties vallen uit elkaar.
Hoe zorg je voor een gezonde verwerking van een tijd die gewoon heel erg naar was voor heel veel mensen?
- Erken emotie
- Durf te benoemen hoe je je voelt. Bijvoorbeeld machteloos, omdat je je bedrijf niet hebt kunnen redden. Of gefrustreerd, omdat je relatie op de klippen is gelopen, omdat jullie te veel op elkaars lip moesten zitten. Verdrietig, omdat je geen afscheid hebt kunnen nemen van je moeder in het verpleeghuis toen ze terminaal was. Of misschien wel angstig, omdat je niet meer goed weet hoe het ook alweer is om elke dag met je collega’s op kantoor te zitten of naar een netwerkborrel te gaan.
- Benoem en bestrijd eenzaamheid
- Plan een gesprek met de weduwnaar die twee jaar thuis heeft gewerkt, en het nu weer lastig vindt om naar kantoor te komen. Plaats een vriendjesbank op het schoolplein waar kinderen die wat minder vriendjes hebben een speelkameraadje kunnen treffen. Organiseer alsnog eerstejaars-studentenintroductieweken voor tweede- of zelfs derdejaars die nog nooit echt bier hebben leren drinken.
- Herdenk en rouw
- Als er een vliegtuig crasht, is dat afschuwelijk. Maar het is wél mogelijk om de doden te bergen, afscheidsrituelen te houden, te rouwen en een herdenkingsdag- en plaats af te spreken. COVID kent geen begin en einddatum en is in golven op ons pad gekomen. Voor je het weet sliden we in het normale leven. Individueel en collectief stilstaan, bij wie en wat we hebben verloren in deze tijd, dat is nodig. Dierbaren door overlijden, vrienden of familie door ruzie omtrent vaccinatie. Je bedrijf. Gestopt met je studie, omdat je niet tegen online studeren kon. Of die leuke vriendenkring uit het oog zijn verloren.
- Spreek uit en vergeef
- We hebben elkaar veel pijn gedaan. Ouderen in verzorgingstehuizen waren opgesloten. Kinderen hebben we thuisgehouden van school. Oom Henk werd door de familie gepest als wappie. Neef Johan is uitgescholden voor nazi-boa door zijn broer. Zorgpersoneel is eerst toegejuicht en vervolgens bedreigd. Er valt wat goed te maken met elkaar.
- Check geregeld
- Volg jongeren de komende jaren in hun mentale ontwikkeling. Bijvoorbeeld door een mentale teststraat in te richten speciaal voor deze kwetsbare groep. Waar psychiaters en psychologen een korte beoordeling kunnen doen om te inventariseren of er mentaal sprake is van code rood of niet.
Als we vooruit willen naar het nieuwe normaal, zullen we eerst stil moeten staan bij wat er is gebeurd. We staan voor een mooie en belangrijke uitdaging om deze pandemie goed en gezond te verwerken. Alleen en met elkaar. Een gezonde samenleving is gevoelig voor trauma’s en de gevolgen daarvan. Benoem dus wat er is gebeurd. En help elkaar bij het herstel.