Het schavot stroomt weer vol met vermeende daders van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het publieke oordeel is hard, maar miskent de vele grijstinten in slachtofferschap en daderschap, evenals de weerbarstige menselijke natuur, schrijft psychiater Esther van Fenema op EW Podium.
Esther van Fenema (1970) is psychiater, columnist en schrijver.
De tweede #MeToo-golf in ons land is een feit. Sinds de uitzending van het programma BOOS waarin seksueel grensoverschrijdend gedrag bij The Voice of Holland werd blootgelegd is de geest uit de fles. Niet alleen in de showbizz, maar ook in de sportwereld, politiek en andere domeinen waar een ingewikkelde dans van seks en macht plaatsheeft.
Zorgen om slachtoffers én vermeende ‘daders’
Het is een belangrijke ontwikkeling om de slachtoffers serieus te nemen, en hard op te treden daar waar aantoonbaar sprake is van een misdrijf. Als psychiater zie ik dagelijks de gevolgen van misbruik op mensenlevens en ben altijd weer diep onder de indruk van het desastreuze en invaliderende effect. Tegelijkertijd maak ik me zorgen over de mentale gesteldheid van de (vermeende) daders. Publieke opinie als moderne wapenstok voor de massa waardoor verdachten rücksichtslos aan de schandpaal worden genageld.
Tijdens de eerste #MeToo-golf werd televisieproducent Gijs van Dam door Jelle Brandt Corstius beschuldigd van verkrachting terwijl er geen bewijs was dat er iets strafbaars was gebeurd. Maar het kwaad was al geschied en Van Dam was het slachtoffer van trial by media, waardoor hij zelfs heeft overwogen een einde aan zijn leven te maken, omdat hij de schande niet kon verdragen. Dat doet denken aan Benny Fredriksson, de Zweeds theaterdirecteur en echtgenoot van de bekende operazangers Anne Sofie von Otter, die zich daadwerkelijk suïcideerde toen hij in een Zweedse tabloid werd beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag, zonder dat dit ooit werd bewezen.
Houvast in een wereldbeeld van daders en slachtoffers
Daders en slachtoffers: als we de wereld spannend of gevaarlijk vinden, zoeken we graag extra houvast in dit dichotome denken. Een probate afweer tegen de daadwerkelijke complexiteit die onze realiteit is. Je kan een kant kiezen, voor of tegen iets zijn en je weet precies wie je medestander of tegenstander is, evolutionair ooit reuze handig geweest.
Lees ook dit commentaar van Carla Joosten over #MeToo: beschavingsoffensief is prima, afrekencultuur niet
Het gevolg van deze coping is dat we vanuit paniek, onmacht, woede en verdriet een starre en onnatuurlijke samenleving creëren waarbij we onvoldoende zicht hebben op de onderliggende problematiek.
Hoe definiëren we ‘slachtoffers’ en ‘daders’ en doet deze categorisatie recht aan de werkelijkheid, even los van het strafrecht? Als psychiater leer je dat menselijk gedrag sterk wordt bepaald door een uiterst complex samenspel van context, moment, aanleg en eerdere ervaringen. Oneindig veel grijstinten die uiteindelijk leiden tot het wel of niet toegeven aan de impuls om je hand op iemands borsten te leggen of nog verder te gaan en alle signalen van de ander te negeren.
De vele grijstinten achter grensoverschrijdend gedrag
In mijn praktijk zie ik getraumatiseerde patiënten die onveilig zijn opgegroeid. Ouders die niet aanwezig waren, niet beschermden of hun kinderen mishandelden of zelfs misbruikten. Hierdoor kan een chronisch negatief zelfbeeld ontstaan, geschonden vertrouwen en het gevoel geen bestaansrecht te hebben. Tot de muziekdocent, tennisleraar of oom jou op een dag wel ziet staan en je het idee geeft dat je de moeite waard bent. Je doet alles om dit geluksgevoel in stand te houden en deze ‘liefde’ niet kwijt te raken. Door deze afhankelijkheid voelt over je eigen lichamelijke grenzen gaan op dat moment vaak vanzelfsprekend.
Lees ook dit interview terug met Esther van Fenema: ‘Het is jammer dat we religie kwijt zijn’
Toen ik bij het Nederlands centrum voor seksverslaving werkte, zag ik vooral mannen maar ook vrouwen die verslaafd waren aan seks. Een behandeling als laatste strohalm om niet op straat te belanden en je kinderen kwijt te raken. Mannen die ooit jongetjes waren en zelf misbruikt werden. Jongens die op een dag ontdekten dat seks een vluchtroute was uit de grauwe werkelijkheid waarin ze gepest of mishandeld werden. Een treurige stoet van volwassen kinderen met trauma, verslaving en persoonlijkheidsproblematiek, wanhopig op zoek naar verloren intimiteit en verlossing van de negatieve emoties.
De plicht tot inleving in slachtoffers én ‘daders’
Seksueel grensoverschrijdend gedrag is verkeerd, maar dat ontslaat ons niet van de plicht om de mensen achter deze daders en slachtoffers beter te verstaan. We worden geconfronteerd met onze menselijke natuur die minder maakbaar is dan we graag zouden willen. Want zijn we als samenleving het slachtoffer van ontembare lust of juist van doorgeschoten maakbaarheidsdenken?
Abonnee worden?Dagelijks op de hoogte blijven van de laatste actualiteiten, achtergronden en commentaren van onze redactie? Bekijk ons aanbod en krijg onbeperkt toegang tot alle digitale artikelen en edities van EW.
Bekijk de mogelijkheden voor een (digitaal) abonnement hier
Collega-psychiater Frank Koerselman zegt: ‘We denken dat twee volwassen rationele mensen onder elkaar kunnen afspreken iets wél te doen of niet te doen. Voor mij als psychiater met een psychoanalytische achtergrond is het dan wel het moment om een opmerking erover te maken, dat een mens nou eenmaal niet zo’n rationeel wezen is.’
Leven met een onmogelijke paradox
Naast de illusie dat we rationele wezens zijn, wanen we ons tegenwoordig God en hebben we dus overal recht op. Al onze lusten moeten instantaan worden bevredigd en tegelijkertijd eisen we volledige bescherming tegen het gedrag dat voortkomt uit diezelfde lust. We weigeren te kiezen en proberen met een onmogelijke paradox te leven. Grenzeloos toegankelijke porno, maar de wereld is te klein als iemand een dickpic stuurt. Onze hypocrisie overschreeuwen we met morele verontwaardiging en onze natuur houden we onder de duim met protocollen. De verbazing is groot als ‘het dan toch gebeurt’.
De natuur kent geen fouten, maar als we haar niet onder ogen durven zien, wordt zij bedreigend. Haar kennen is wezenlijk als we echte grenzen willen stellen om kwetsbaren te beschermen tegen roofdieren.