Virtueel moddergooien via Twitter in verkiezingstijd

De campagne voor de gemeenteraadsverkiezingen kwam laat op gang maar toch was er een eindsprint. Daarbij hoorde ook het ‘negatief campagnevoeren’, oftewel het moddergooien naar de rivalen. Daarin zijn nieuwe ontwikkelingen te zien, ziet politiek psycholoog Lisanne Wichgers in een artikel op EW Podium.

Terwijl slechts 2.000 kilometer verderop de democratie werd aangevallen, lieten een kleine zeven miljoen inwoners van Nederland vorige  week hun stemrecht gelden voor de gemeenteraadsverkiezingen.

Negatief campagnevoeren

Vanwege de oorlog in Oekraïne werden de verkiezingscampagnes ingetogener gevoerd dan normaal. Toch liet de laatste week een eindsprint zien. Naast de eigen verkiezingspropaganda, met pakkende dan wel tenenkrullende verkiezingsposters, en campagneteams die eindelijk weer de straat op konden, werd er traditiegetrouw tijd gevonden om hoopjes modder te gooien naar electorale rivalen.

Nieuw is dit fenomeen niet. Uit onderzoek van Annemarie Walter bleek dat negatief campagnevoeren – kort samengevat als ‘elke vorm van kritiek op de politieke tegenstander’ – van alle tijden is. Een vrij recent voorbeeld is het befaamde en beruchte  Hans Brusselmansfilmpje  van de SP, een overduidelijke verwijzing naar Eurocommissaris Frans Timmermans en daarmee een directe aanval op de Partij van de Arbeid.

Moddergooien via Twitter wijkt af van traditionele spelregels

Studies naar negatieve campagnevoering in Nederland richten zich veelal op traditionele kanalen: televisie, radio en drukwerk. Maar tegenwoordig maken politici en politieke partijen actief gebruik van een ander, digitaal platform: Twitter. Het voordeel van Twitter is dat er direct gecommuniceerd kan worden met het electoraat, zonder poortwachters te hoeven passeren. Bovendien kunnen politici hun pijlen richten op meerdere politieke rivalen, gezien de lage en kosteloze inspanning. Puur op basis van mijn eigen observaties valt mij op dat negatieve campagnevoering via Twitter lijkt af te wijken van de traditionele spelregels.

Politici niet meer verslaafd aan de fles, maar aan het scherm, schreef Constanteyn Roelofs

Allereerst: negatieve campagnevoering is niet zonder risico’s. Te negatieve campagnes kunnen met name in meerpartijenstelsels tot afstraffing leiden, liet Walter zien: wanneer de grenzen van het sociaal en moreel geaccepteerde worden overschreden, kunnen kiezers gemakkelijk overlopen naar een ideologisch nabije partij. Hoewel de effecten volgens de wetenschap klein zijn, lijken veel politici overtuigd van de werking.

Aanvallen op de tegenstander moeten kort en krachtig

Om vastgeroeste kiezers weg te snoepen en zwevende kiezers te overtuigen, moet de aanvaller een inhoudelijke, ideologische boodschap overbrengen. Maar laat Twitter nou net geen baken van nuance zijn. Eén tweet biedt slechts ruimte aan 280 tekens, en door onze hang naar reuring en sensatie, en een spanningsboog die steeds korter lijkt te worden, zijn genuanceerde tweetjes en lange ‘draadjes’ onpopulair. Een aanval op de politieke tegenstander moet dan ook kort en krachtig, lijkt het. Een voorbeeld uit de recente verkiezingsperiode komt van de lijsttrekkers van GroenLinks en Partij voor de Dieren Amsterdam:

Inhoudelijk? Niet echt. Of ben ik de enige die niet veel wijzer is geworden van de inhoudelijke verschillen? Wel een vorm van negatieve campagnevoering die past bij sociale media: een directe, korte, ongenuanceerde interactie tussen twee electorale rivalen, waarbij likes scoren één van de belangrijkste doelen lijkt te zijn.

Ook middenpartijen doen mee aan online moddergooien

Onderzoek wijst uit dat negatief campagnevoeren vooral wordt ingezet door partijen die verder van het politieke midden afstaan, anti-establishment zijn en slecht scoren in de peilingen. Interessant is dat deze politicologische wetten andere vormen aan lijken te nemen via Twitter: waar partijen als Democratisch Socialisten Amsterdam, Socialisten 010, BIJ1 en Partij voor de Dieren in lijn der verwachting hun pijlen richtten op de gehele linkerkant, zetten ook meer gevestigde en niet slecht scorende linkse en/of progressieve partijen als GroenLinks en D66 de aanval in:

Dit is overigens niet alleen kenmerkend voor verkiezingstijd: als ik door mijn (enigszins linksgeoriënteerde) Twitterfeed scroll, merk ik hoe goed linkse dan wel progressieve partijen, politici én stemmers zich de kunst van het moddergooien hebben eigengemaakt. De ene is te radicaallinks, te ‘woke’, de ander te neoliberaal, ‘fakelinks’ of ‘nepprogressief’. Zelfs ‘identiteitspolitiek’ – datgeen wat simpelweg elke partij bedrijft – is een splijtzwam op links. Dit staat haaks op de oproep tot verbinding en samenwerking, hard nodig wil zij de overhand krijgen. Overigens moet ik de hand in eigen boezem steken: hoewel ik hier predik over de noodzaak tot verbinding, is ook voor mij een muisklik naar een like van een venijnig tweetje over partijen dicht bij de mijne nooit ver weg. Om altijd net iets te laat om te beseffen dat rechts Nederland dit tafereel aanschouwt, een extra handje popcorn pakt, achterover leunt en in het vuistje lacht.

Keerden rechtse partijen zich minder tegen elkaar dan linkse?

Ik zou echter een slechte wetenschapper zijn als ik mijn selectiebias over het hoofd zou zien; mijn twitterfeed is grotendeels een afspiegeling van mijn politieke kleur. Hoog tijd voor een korte blik over de schutting. En ja, ook hier werd Twitter ingezet voor negatieve campagnevoering, maar met een ander doel, lijkt het. JA21 Amsterdam zette – logischerwijs – de aanval in op de VVD. Deze tweets werden echter regelmatig afgewisseld met politieke aanvallen op GroenLinks. Ideologisch ver verwijderd, en daarmee geen voor de hand liggende keuze. Het doel hiervan was wellicht ideologische profilering, in een van oudsher links bolwerk. De fractievoorzitter van Hart voor Den Haag zette de aanval in op D66:

Hoewel D66 een grote speler was in Den Haag, was ook deze keuze voor een ideologisch ver verwijderde partij onverwachts. Je onderscheiden van de rest en de aandacht trekken lijken ook hier een belangrijkere motivatie te zijn geweest dan het wegsnoepen van kiezers.

Gedegen onderzoek is nodig om bovenstaande observaties beter te kunnen wegen. Het beschikbare onderzoek richt zich grotendeels op traditionele kanalen of wordt uitgevoerd in tweepartijenstelsels zoals in de Verenigde Staten. Negatieve campagnevoering via Twitter in Nederland lijkt  deze traditionele politicologische wetten echter niet (meer?) te volgen: kort, krachtig, niet alleen vanuit de flanken of de slecht scorende partijen, en zeker niet altijd inhoudelijk.

De vraag rijst in hoeverre dit effectief is: hoe sociale media worden ingezet in de strijd om kiezers, komt op mij vooral over als een inwilliging van onze hang naar reuring en sensatie. Daarin lijken aandacht trekken, likes scoren, provoceren, verdeling zaaien en ongenuanceerd de discussie aangaan – van links tot rechts – belangrijker dan winnen op de inhoud.