Sinds de Russische invasie in Oekraïne staat antropoloog en Ruslandkenner Eline Helmer in nauw contact met haar Russische vrienden, in Rusland en daarbuiten. Voor EW Podium tekent zij op aangrijpende wijze hun beleving op van de oorlog – en ook van de onzekerheid, de angst en de polarisatie waaraan niemand ontkomt.
‘De cafés zitten vol, moeders duwen hun kinderwagens door het park alsof er niks aan de hand is. Het is om gek van te worden.’ Dima staat op om de lamp aan te doen. We zijn al een paar uur aan het videobellen en inmiddels is het donker geworden in Sint-Petersburg. Met ogen vol onbegrip beschrijft hij gevoelens van eenzaamheid in zijn eerder zo vertrouwde stad.
Eline Helmer (Nijmegen, 1993) is antropoloog. Promoveerde in 2021 aan de school voor Slavische en Oost-Europese studies van University College London. Over de vijf jaar dat ze in Rusland woonde en werkte, schreef ze het onlangs verschenen boek Een Rus als ik (Prometheus).
EW Podium publiceert opinies van jonge schrijvers, die vanuit eigen onderzoek of werkervaring bijdragen aan het debat. De artikelen reflecteren niet noodzakelijkerwijs de opvatting van de redactie.
Verhalen van mijn Russische vrienden
De afgelopen paar maanden belden mijn Russische vrienden en ik elkaar vaker dan ooit. Ik luisterde naar verhalen over veranderende relaties met vrienden, collega’s en ouders, maar vooral ook over de strijd die binnen in hen woedt. De worsteling met gevoelens van angst, woede, verslagenheid en schaamte, en wat daarmee te doen.
Hier deel ik een paar van deze verhalen. Niet omdat dit handjevol Russen een representatief beeld geeft van hoe ‘de Rus’ de oorlog ziet. Niet omdat deze mensen om deze aandacht vragen, integendeel. Wat deze verhalen wél doen, is licht laten schijnen op de menselijke, rommelige werkelijkheid aan de Russische kant. Een werkelijkheid die vaak afwijkt van peilingresultaten en overhaaste generalisaties.
Guerrilla-activisme: posters met verhalen van inwoners Marioepol
Toen hij over de inval las, nam Misja direct de metro naar het centrum. Op zoek naar mensen die net zo in shock waren als hij. Teleurgesteld omdat een massale demonstratie uitbleef, besloot hij op zoek te gaan naar een café van waaruit hij kon werken. Precies op dat moment werd hij een arrestantenbusje ingetrokken. Met links en rechts gearresteerden met bebloede gezichten klapte hij zijn laptop open en doceerde zo goed en kwaad als het ging zijn wekelijkse cursus.
In de twee weken na Misja’s arrestatie escaleerde de repressie. Eenmansprotesten konden algauw niet meer, of er nou ‘Нет войне’ (‘Nee tegen de oorlog’), ‘*** *****’, of helemaal niets op je spandoek stond. Toch verspreidt vriendin Nastja posters met verhalen van inwoners uit Marioepol, een vorm van guerrilla-activisme. ‘De ellende kroop ongemerkt steeds dichterbij, maar zagen we al van verre aankomen’, zo beschreef ze de inval. Vrienden die nu ondanks mogelijke repercussies in actie komen, worstelen met de gedachte: doen we genoeg? Zijn we niet te laat?
Vijand in eigen land… En ook daarbuiten
Vanuit Georgië zamelt Kolja kleren in voor Oekraïense vluchtelingen. In Rusland maakt dit van hem een verrader, goed voor tot twintig jaar cel. Daarom is hij begin maart overhaast naar het buitenland vertrokken, net als vele anderen. Hij kampt met schuldgevoelens: hoe verhoud ik me tot bevriende activisten in Rusland, vanuit een veilig buitenland? Heb ik hen in de steek gelaten?
Lees meer over het nieuwe Russische verhaal: álle Oekraïners zijn slecht
Na de arrestatie van kunstenares Sasja Skotsjilenko werd het voor Nastja in Rusland te gevaarlijk, ook zij is inmiddels vertrokken. Haar buitenlandse huisbaas mag alleen niet weten dat ze een Russisch paspoort heeft, omdat hij niet aan de vijand verhuurt. Gesprekken met vrienden over wat het met je doet als je zowel in je eigen land als daarbuiten tot vijand wordt bestempeld, komen maar moeilijk op gang. ‘Klagen zou een zonde zijn,’ zeggen ze. ‘In tegenstelling tot in Oekraïne staat mijn huis er nog, en leeft mijn familie.’
Anton en Lara waren begin maart net klaar met de verbouwing van hun eerste eigen flat. Ze maken zich zorgen dat hun 1-jarige dochter opgroeit in een land waar het Westen de schuld van de onafwendbare armoede krijgt. Maar vertrekken met de kleine zagen ze niet zitten. Tot Lara’s baas mailde dat hun kantoor in Rusland de deuren sloot. Of ze binnen twee weken kon laten weten of ze wilde worden overgeplaatst naar Jerevan, Belgrado of Tbilisi. Tijd om na te denken was er niet, van alleen Antons salaris kan het jonge gezin niet leven. Zijn zij om politieke redenen vertrokken?
Niet iedereen wordt meegenomen naar de toekomst
Op Lena’s werk wordt niet gepraat over de ‘speciale militaire operatie’. Ze is bang dat dat komt doordat iedereen stilletjes vóór is. Ook Maks zwijgt op kantoor over politiek, al vermoedt hij juist dat zijn collega’s tegen zijn. Is zo blijven werken de overheid steunen, vraagt hij zich af. Maar waar moet je anders van leven?
Lena’s man Pasja is automonteur, zijn inkomen op de lange termijn is onzeker. ‘Tijd om je toekomst ergens anders te zoeken,’ schrijft een gezamenlijke vriend online. Lena reageert met een citaat van het kunstenaarsechtpaar Kabakov: ‘Niet iedereen wordt meegenomen naar de toekomst.’ Even heeft ze overwogen te vertrekken. Maar ze spreekt geen Engels: waar moet ze naartoe?
Zomervakantie: hamsteren voor de winter
Pasja grapt over zijn plannen voor aankomende zomer: bessen en paddenstoelen verzamelen in plaats van kamperen. Hij weet immers niet wat voor winter hem te wachten staat. En die tulpen van Lena in het voortuintje: weg ermee. Daar kunnen net wat aardappelen in, en dan tomatenplanten in de vensterbank. Hij lacht, maar het is geen ondenkbaar scenario.
Lees ook dit verslag van Rusland-correspondent Joost Bosman uit januari: Zo denkt de Rus over Oekraïne
Intussen is Ilja het bos in gelopen. ‘Zijn manier om te reflecteren,’ zegt een vriend. ‘Hij kijkt weg,’ zegt een ander. De waarheid is dat niemand weet wat hij denkt, hij zit te diep in zijn schulp. Van onze vriendengroep is Ilja de enige die niet geheel onder de dienstplicht is uitgekomen: tijdens zijn studie heeft hij een soort ‘militaire minor’ afgerond. Formeel is hij officier. Hij kan elk moment worden opgeroepen.
De oorlog zet groepen mensen tegenover elkaar. Oude mensen tegenover jonge mensen, Russen in Rusland tegenover Russen erbuiten. Alle Russen tegenover alle niet-Russen. Maar rechte lijnen getrokken langs leeftijd, geografie of paspoort onttrekken de complexiteit van een nieuwe alledaagse werkelijkheid aan het zicht. Een werkelijkheid vol twijfelende mensen.
Alle namen van vrienden in dit artikel zijn gefingeerd.