De noordelijkste delen van Europa zullen een centrale rol spelen in de geopolitiek. We kunnen deze Nordics dus maar beter dicht tegen de borst houden, adviseert veiligheidsexpert Gerben Bakker op EW Podium.
Terwijl het poolijs zienderogen slinkt, stijgt het kwik razendsnel als het gaat om de enorme territoriale en economische belangen in Noord-Europa. Te verwachten valt dat de Nordics de komende jaren veel meer gewicht krijgen in de Europese veiligheidsagenda. En dat moet ook. Want Europa zal ze nog hard nodig hebben voor het behoud van een onafhankelijk en veilig continent.
Gerben Bakker (1982) studeerde wijsbegeerte en werkt als docent Integrale veiligheidskunde aan de Haagse Hogeschool. Hij is auteur van onder meer Dansen met de hydra (2022) en Over politieke correctheid (2018).
Drukte en dreiging van jewelste in de kop van Scandinavië
Het is deze maand allesbehalve een stille, koele aangelegenheid in de kop van Scandinavië. Begin maart werden omvangrijke militaire NAVO-oefeningen gehouden boven de poolcirkel. Meer dan 20.000 militairen van verscheidene partnerlanden participeerden in drie gecoördineerde oefenoperaties (Joint Viking, Joint Warrior en Arctic Forge). Tevens werd bekendgemaakt dat er volgend jaar de grootste oefening gehouden zal worden sinds de Koude Oorlog: Nordic Response 2024. Nieuw is, uiteraard, dat Finland en Zweden ook uitgenodigd zijn. Spoedig, met de beoogde toetreding van Finland, zal het NAVO-grensgebied met Rusland verdubbelen van 1.200 naar 2.575 kilometer.
De kwetsbaarheid van de Nordics, evenals de toenemende Russische provocaties, is een feit. Stalin had al grootse plannen voor een ‘rood poolgebied’. Voor Poetin liggen de ambities niet anders, ook al leidt de Oekraïne-oorlog hem op dit moment even af. Een andere Russische droom komt intussen wel snel dichterbij: een permanent bevaarbare Noordelijke Zeeroute. Door temperatuurstijging en met behulp van nucleaire ijsbrekers komt een permanente bevaarbaarheid van het water van de Barentszzee tot de Beringstraat in beeld. Het belooft een belangrijk alternatief te zijn voor schepen die anders door het Suezkanaal moeten.
Militaire en diplomatieke zorgen in het ontdooiende poolgebied
Alle Russische ijver om een nieuw ‘ijsgordijn’ op te bouwen, veroorzaakt kopzorgen in het noorden en noopt bijvoorbeeld de Noren tot voortdurende waakzaamheid. Al jaren voor de Oekraïne-oorlog kwam in het poolgebied een stille militaire wedloop op gang. De Russische noordelijke vloot is sinds 2014 aanzienlijk uitgebreid en gemoderniseerd. Oude Sovjet-spionagestations zijn nieuw leven ingeblazen. Regelmatig wordt gewaarschuwd voor Russische militaire oefenprojectielen in de Barentszzee. Ook zijn er de laatste tijd voortdurend relletjes omdat Russische spionnen stiekeme gebiedsverkenningen uitvoeren met drones.
Diplomatiek verslechtert de situatie snel. Vlak over de grens van Finland schofferen de Russen de Finnen door herdenkingsdagen te organiseren in voormalig Finse stadjes (zoals Alakurtti) die zijn buitgemaakt in Stalins aanvalsoorlog van 1939-1940. een trap in het gezicht van de Finnen, die geleden hebben onder de ongeprovoceerde Russische agressie in deze oorlog, en die tot nu toe juist hun best deden om een redelijk contact te onderhouden. Maar het past in de mythologisering van het Russische oorlogsverleden, ook gebruikt om de ‘denazificatie’-oorlog in Oekraïne te rechtvaardigen.
Of neem de kwestie-Spitsbergen. Een internationaal verdrag regelde honderd jaar geleden dat Noorwegen een soort gouverneur werd van het enorme pooleiland, dat hard smelt. Daardoor komen allerlei exploitatiemogelijkheden in beeld. De Russen, die er al een poos aanwezig zijn in een mijnbouwenclave, betwisten en ondergraven de Noorse soevereiniteit al een tijdje in woord en daad. Helemaal verwonderlijk is dat niet, aangezien ook de Amerikanen onder Noorse vlag ‘gebruikmaken’ van de gedemilitariseerde status van Spitsbergen om hier juist een flink luisterstation te parkeren. Hoe lang Rusland het Spitsbergenverdrag zal respecteren, is de vraag. Zeker is dat het in Europees belang is dat dit verdrag vurig wordt verdedigd – ook ter bescherming, in algemene zin, van de internationale rechtsorde.
Noodzaak om Europese belangen gezamenlijk te verdedigen
De belangen nemen toe. De druk om deze Europees te verdedigen ook. Vanouds varen de Nordics een eigen koers die niet per se heel pro-Europees is. Er is altijd sprake geweest van een hechte band met de Canadezen, en de Amerikanen in het poolgebied gelden als logische partners dichtbij. Zo is er het Arctic 7-orgaan, waar Rusland inmiddels is uitgeknikkerd, en waarin de nodige strategische afstemmingen plaatsvinden.
Door de Russische agressie is de situatie echter snel aan het veranderen en neemt ook de neiging toe om onder de Europese veiligheidsparaplu te willen schuilen. Er is natuurlijk het aanstaande NAVO-lidmaatschap van Finland en Zweden. Maar ook in Europees verband is veel meer politieke behoefte om op te trekken. Bijvoorbeeld wat betreft de wapensteun aan Oekraïne.
De afkoppeling van de Scandinavische landen met Rusland gaat overigens niet zonder pijn. De gemeenschappen in het noorden waren sinds de Koude Oorlog gewend op goede voet te staan met de buren. Er zijn geografische culturele verwantschappen. Daarnaast bleek de Scandinavische invloed in Brussel vaak relatief zwak. Een zekere emancipatie van de noordelijke macht aan de Europese onderhandelingstafels valt te verwachten.
Noord-Europa onontbeerlijk voor onze ‘strategische autonomie’
De Nordics zijn niet achterlijk. Zij worden zich steeds steviger bewust van hun goede kaarten. Voor het – inmiddels cliché geworden – ‘strategisch autonome’ Europa dat Macron op het oog heeft, zijn de Noord-Europese landen zelfs onontbeerlijk en mogelijk betekenisvoller dan Frankrijk zelf. Geld, ruimte, energie, grondstoffen: al deze zaken lijken in jaloersmakende hoeveelheden aanwezig in een ontdooiend stuk van Europa.
Een paar wapenfeiten: De Noren (geen EU-lid, helaas) zitten op een staatsinvesteringfonds van tegen de 1.300 miljard euro, geïnvesteerd in duizenden bedrijven over de hele wereld. Zweden werd recent de grootste exporteur van energie in Europa. En dan is er nog de enorme hoeveelheid zeldzame aardmetalen die in de grond zouden zitten bij Kiruna (Zweden), cruciaal voor een onafhankelijke Europese hightech industrie.
De Nordics zijn echt geen kleine ‘randgemeenten’ van Europa
Combineer de dreigingen, de kwetsbaarheden en de belangen die in Noord-Europa gelegen zijn, en je ziet dat de visie op Zweden, Finland, Noorwegen en Denemarken (inclusief het enorme Groenland) als een soort Europese randgemeenten echt hopeloos achterhaald is. Riskant zelfs.
Voor een stevige militaire en economische eenheid en bescherming van Europa zijn we, meer dan we ons bewust zijn, afhankelijk van deze kleine landjes. Bovendien hebben we geen belang bij dat deze landen vooral in de Amerikaanse invloedssfeer blijven plakken.
Kansen voor Nederland
Voor Nederland liggen er ook uitgebreide kansen om de banden met de Nordics te verstevigen. Daarmee slaan we meerdere vliegen in één klap. In Europa kunnen we goed samen optrekken met de kleine landjes en tegenwicht bieden aan de Frans-Duitse as. Qua militaire en industriële samenwerking kunnen we innovaties ontwikkelen en gelijktijdig een bijdrage leveren aan de verbetering van het Europese veiligheidsklimaat.
Gelukkig zijn deze initiatieven er al, hoewel ze niet altijd veel aandacht krijgen. Zo lanceerde Nederland in december met Noorwegen twee militaire ruimtesatellieten. Belangrijk voor onze eigen strategische onafhankelijkheid, maar ook voor de vriendschappelijke integratie met de wereld ten noorden van ons. Met de kennis van nu kon dit partnerschap niet beter zijn gekozen.